۰۲/ربيع الآخر/۱۴۴۶
-
۱۴۰۳/۰۷/۱۴ شنبه
۰۲/ربيع الآخر/۱۴۴۶
-
۱۴۰۳/۰۷/۱۴ شنبه
محمد قزويني در يازدهم فروردين 1256 خورشيدي در تهران در محله دروازه قزوين متولد شد. پدرش و اجدادش از اهل قلم و فرهنگ بودند. جد او ملا عبدالعلي قزويني از دانشمندان قزوين بود . پدرش ملا عبدالوهاب قزويني معروف به «ملا آقاي قزويني» اصلا اهل بلوک بشاريات (اکنون بخش بشاريات) بود که با کوشش شخصي صاحب مرتبه‌اي در دانش و ادب شد و به تهران آمد و در مدرسه معيرالممالک درس مي‌داد . او در عين حال در دارالتاليف و دارالترجمه ناصري در تدوين نامه دانشوران شرکت داشت.
پدر محمد قزويني در 1267 در گذشت . محمد در اين زمان دوازده ساله بود و به کمک شمس‌العلما بجاي پدر در تدوين نامه دانشوران شرکت کرد تا کمک معاش خانواده باشد. او صرف و نحو و فقه و کلام و حکمت را نخست نزد پدر و سپس نزد استادان ديگر مانند شيخ فضل‌الله نوري و ميرزا حسن آشتياني و ملا محمد آملي تحصيل کرد. او از محضر اديب پيشاوري و شيخ هادي نجم‌آبادي نيز برخوردار شد. در مدرسه معيرالملک حجره‌اي گرفت و طلبه شد. زير نظر شمس‌العلما در علوم اسلامي و هيئت و رياضي و تاريخ و تاريخ ادب و رجال و عروض و قافيه متبحر شد. بعد در مدرسه آليانس تهران به فراگيري زبان فرانسه پرداخت. همچنين به آموزش عربي به دوستان و آشنايان جوان خود پرداخت . محمدعلي فروغي و برادرش ابوالحسن فروغي از او عربي آموختند و خود به ديگر معلومات او، از جمله در زبان فرانسه، افزودند. پدر فروغي‌ها يعني ميرزا محمدحسين فروغي او را به همکاري در روزنامه تربيت تشويق کرد و او را با روش کار و تحقيق ادبي و تاريخي اروپائيان آشنا ساخت. بزودي شهرتي در زمينه‌هاي مختلف ادبي پيدا کرد و بخصوص در نحو عربي چهره‌اي شاخص شد. در تاليف بخش تاريخ اسلام در کتاب تاريخ مفصل ايران که کتاب درسي مدارس بود شرکت داشت.
در سال 1283 خورشيدي به دعوت برادر خود که آن زمان در لندن بود، به قصد ديدار از کتابخانه? عظيم لندن و نسخه‌هاي قديمي نفيس آن، از راه روسيه و آلمان و هلند رهسپار لندن شد. به گفته? خودش «پس از مشاهده? عظمت کتابخانه? آن شهر و تأمل آن‌همه کتب نفيسه? نادره از عربي و فارسي و غيره شوق مطالعه? آنها چنان بر من غلبه کرد که بي‌اختيار اهل و وطن و خانواده را نمي‌گويم فراموش کردم ولي موقتاً خيال آنها را به کناري گذاردم.» [?]
محمد قزويني دو سال در لندن اقامت داشت و در اين مدت با جمعي از خاورشناسان انگليسي همچون اِي.اِي.بوان، اِي.جي.اليس، و مشهورتر از همه ادوارد براون آشنايي يافت. ادوارد براون که سمت رياست امناي اوقاف گيب را داشت، به او پيشنهاد کرد که کار تصحيح بعضي از کتاب‌هاي کهن فارسي را جهت نشر در سلسله انتشارات اوقاف گيب به عهده گيرد. در سال 1285 محمد قزويني به منظور آغاز کار تصحيح تاريخ جهانگشاي جويني که بهترين نسخه‌هاي آن در کتابخانه ملي پاريس بود عازم آن شهر شد و تا هشت سال بعد در پاريس مشغول به تحقيق بود. در اين مدت موفق به نشر جلد اول تاريخ جهانگشاي جويني و آماده کردن جلد دوم آن شد و ضمناً چند مقاله و رساله درباره ادبيات و تاريخ ايران نوشت، و دو سه متن کهن فارسي را تصحيح کرد. در اين دوران با جمعي از خاورشناسان نامدار فرانسوي چون کلمان هوار، و آدريان باربيه دومنار مراوده داشت. در خاطرات خود از سال‌هاي اقامت پاريس از تجديد ديدار با علي‌اکبر دهخدا نيز ياد مي‌کند که مدتي در اوايل استبداد صغير جزو مهاجرين ملي در پاريس اقامت داشته است.
در سال 1294 که بر اثر جنگ جهاني اول امکان پيشرفت کارهاي تحقيقي نبود، به پيشنهاد دوست قديم خود حسينقلي نواب که به سمت وزير مختار ايران در آلمان منصوب شده بود همراه او رهسپار برلين شد. اقامت او در برلين تا پس از پايان جنگ جهاني و بيش از پنج سال به طول انجاميد. در آنجا در انجمني از ايرانيان تبعيدي مقيم برلين به اسم «کميته? ايراني» وارد شد که به سرپرستي سيد حسن تقي‌زاده با مساعدت دولت آلمان تشکيل شده بود و روزنامه کاوه را منتشر مي ساخت. از اعضاي برجسته? اين انجمن ميرزا فضلعلي آقا مجتهد تبريزي، محمدعلي جمالزاده، محمود غني‌زاده، حسين کاظم‌زاده ايرانشهر، محمدعلي تربيت و ابراهيم پورداود بودند.[?] محمد قزويني در اين دوران با برخي از خاورشناسان مشهور آلماني همچون يوزف مارکوارت، ادوارد زاخائو، اويگن ميتووخ و مارتين هارتمان نيز آشنايي و مراوده يافت.
پس از پايان جنگ جهاني و رفع موانع سفر در سال 1299 به پاريس بازگشت و کار تصحيح کتاب‌هايي را که نيمه‌کاره مانده بود از سر گرفت. از آن هنگام با مساعدت محمدعلي فروغي مقرري سالانه‌اي از طرف دولت ايران درمورد او برقرار شد. همچنين از سوي وزارت فرهنگ مبلغي در اختيار او گذاشته شد که از بعضي نسخ خطي نفيس عکسبرداري کند و به ايران ارسال دارد، و او جمعاً از 16 کتاب عکس گرفت و همراه با مقدمه‌هايي که براي آنها نگاشته بود به ايران فرستاد.
محمد قزويني در سال 1318 با توجه به مشکلاتي که اتباع خارجي مقيم در اروپا به علت بروز جنگ جهاني دوم گرفتار آن شده بودند، تصميم به بازگشت به ايران گرفت و بعد از سي و شش سال غربت، در مهر ماه آن سال براي اقامت دايم به ايران بازگشت. در ايران نيز تمام اوقات او صرف مطالعه و تحقيق و تصحيح متون کهن مي‌شد. تصحيح ديوان حافظ با همکاري قاسم غني يادگار دوره? اقامت او در تهران است.
علامه محمد قزويني در 6 خرداد سال 1328 در تهران درگذشت و در شاه‌عبدالعظيم در کنار مزار ابوالفتوح رازي دفن شد.
محمدتقي بهار قصيده معروف خود را در سوگ او سرود که مطلع آن چنين است:
|
از ملک ادب داعيه‌داران همه رفتند |
شو بار سفر بند که ياران همه رفتند |
کتابخانه شخصي او براي کتابخانه دانشگاه تهران خريداري شد.
آثار
تصحيح
مقالات
نامه‌ها و يادداشت‌ها