پیشینه نثر فارسی از گذشته تا به امروز

سرویس فرهنگ و هنر صبح قزوین، نثر در لغت، صفتی عربی است به معنی پراکنده، سخن پاشیده و غیر منظوم و یکی از اقسام دوگانه سخن در برابر شعر و در انگلیسی معادل prose به معنی راست و مستقیم است، به همان معنای " مرسل " رایج در زبان فارسی، و به سخن عاری از وزن و قافیه، مستقیم و صریح گفته می شود و در برابر شعر poetre و نظم verse قرار می گیرد.
زرین کوب معتقد است آنچه در زبان اهل ادب نثر خوانده می شود سخنی است که در قید وزن وآهنگ قرار دادی معمول در شعر محدود نیست اما محاوره ی عادی هم تا وقتی متضمن یک " تعبیر ادبی نباشد نثری که در مقابل شعر باشد نیست.
" تعبیر ادبی " امری است که بین شعر و نثر مشترک است و آن هر دو را از زبان محاوره متمایز می کند.
 انواع نثر در روزگاران گذشته  ادیبان درقرون اولیه هجری نثر را لز لحاظ معانی به سه نوع تقسیم کرده اند که عبارتند از ۱ – نثر مرسل ۲ – نثر فنی ۳ – نثر مسجع یا موزون اما نثر از نظر محاوره ۱ – نثر محاوره ای (گفتاری ) ۲ – نثر نوشتاری ۳ – نثر مرسل ۴ – نثر بینابین ۵ – نثر مسجع ۶ – نثر فنی ویژگی های هر یک از نثرها ی قدیم نثر محاوره ای: از دوره سامانیان شروع، از زبان مردم سرچشمه گرفته است، جمله ها ساده، کوتاه، گاهی بریده بریده، گوینده تمام تعبیرات ولغات را که در زبان محاوره است استفاده می کند، نمونه آن قصه های عامیانه سمک عیار نثر نوشتاری: انتخاب کلمه های فصیح و خوش آهنگ و فاخر، ترکیب های تازه، شیوه بیانی ادیبانه، استفاده از صنایع شعری مثل تشبیه، استعاره، کنایه و.
.
.
، شاخ وبرگ دادن به مطلبی کوچک نثر مرسل: ساده وروان و بسیار نزدیک به محاوره، خالی از هر گونه وزن وتکلف و صنایع لفظی و معنوی، آغاز نثر نویسی با این نوع نثر، وظیفه لغت در این نوع نثر بیان معنی کامل، تمام و رسا است.
قابوسنامه نمونه آن نثر بینابین: در دوره سلجوقیان آغاز نثری است بین نثر فنی و مرسل تا نوشته ها هم ازخشکی و ملالت در آید هم از سادگی و بی پیرایگی نثر مرسل، سهل و ممتنع، اطناب و مفصل گویی و جملات طولانی و خسته کننده، استفاده از ترکیبات عربی در بیان واقعه، احسن التواریخ، حبیب السیر، عالم آرای عباسی نمونه آن.
  نثر مسجع: به دو گونه نثر موزون مرسل، نثر موزون فنی، نمونه نثر موزون مرسل خواجه عبدالله انصاری در مناجات نامه و دیگری موزون فنی در مقامات حمیدی از تلفیق این دو سعدی در قرن هفتم گلستان را نگاشت.
نثر فنی یا مصنوع: بیان مطلب ساده باجملات مملو از صنایع، لفظ و آرایش در کلام، هنرنمایی در به کار گیری صنایع، کثرت لغات عربی، استفاده از آیات واحادیث، ضرب المثل و اشعار عربی، در آمیختگی نظم ونثر نمونه متون حک شده روی کتیبه های هخامنشی، کلیله و دمنه نصرالله منشی، مرزبان نامه سعد الدین وراوینی عوامل پیدایش نثر جدید عواملی که باعث گردید نثر فارسی از رکود خارج شود آشنایی با تمدن و فرهنگ غربی بود که نخست در دستگاه عباس میرزا ولیعهد در تبریز وسپس با سرعتی کمتر در دستگاه خاقان مغفور و جانشینان وی در طهران، تاسیس جراید بالنسبه منظم، ایجاد مدارس جدید، نقل و ترجمه تعدادی کتابهای علمی و ادبی به زبان فارسی، انقلاب مشروطیت، تاسیس دارالفنون، اعزام دانشجویان به خارج از کشور   مظاهر این آشنایی بود که همگی این عوامل در دوران قاجار اتفاق افتاد.
نثر این دوره: ۱ - رساله نویسی (مقاله نویسی ): رسمی که در این دوره عمومیت یافته خاطره نویسی، شرح وحال و نگارش رسالات تاریخی و انتقادی نمونه ها میرزا ملکم خان، میرزا آقا خان کرمانی، میرزاعلی خان امین الدوله، میرزا علی خان ظهیر الدوله، حاج سیاح محلاتی، حاج یحیی دولت آبادی.
۲ – داستان نویسی داستان نویسی در مقایسه بامقاله نویسی کم رونق به نظر می رسد همان چند داستان نویس از دو نظر دارای اهمیت هستند الف: از بابت تاثیر بر جامعه ب: از بابت تاثیر بر اهل قلم شاخص ترین پدران قصه نویس امروز: ۱ – عبدالرحیم طالبوف ۲ – حاج زین العابدین مراغه ای ۳ – سید علی اکبر دهخدا ۴ – سید محمد علی جمالزاده مشخصه های نثر امروز نثری که امروز در کتاب های گوناگون اعم از کتابهای علمی، هنری، ادبی، رمان ،داستان کوتاه، نمایش نامه، روزنامه، نقد نویسی، کتابهای کودکان دیده می شود نثری است ساده، ارزش هر نویسنده در بلندی اندیشه و توانایی بیان آن به زبان ساده و روان و تسلط در رشته تخصصی و نیروی تحلیل وتشریح اوست، عبارت ها و صفت های مفعولی جایی ندارد، لفاظی و تفنن جای خود را به موضوع های جدی، طنز وانتقاد داده، صراحت لهجه و شجاعت ادبی و ایجاز و اختصار جای اطناب و دارزگویی را گرفته، کنایه ها واستعاره ها که موضوع را تحت الشعاع قرار می داد از بین رفت و نثر وسیله بیان اندیشه وافکار شد نه هدف، واژه های علمی و سیاسی و اجتماعی در فضای نوشته ها هوایی تازه دمید و خوانندگان با موضوع هایی آشنا شدند که پیش از آن سابقه نداشت.
نثر فارسی در نیم قرن اخیر الف – نثر محققانه یا دانشگاهی از سال ۱۳۰۰ به بعد به موازات پیدایش و گسترش نظام دانشگاهی در ایران نخستین نسل محققان و پژوهشگران عرصه تاریخ و فرهنگ ایران ظهور کرد و در پرتو آشنایی با  شیوه ی تحقیق شرق شناسان بزرگ اروپا، رفته رفته به مبانی و موازین علمی تحقیق و پژوهش مجهز شد.
ظهور این نسل با عصر رضاشاه مقارن بود محققان بارز و برجسته ی این دوره عبارتند از: بهار، محمد قزوینی، حسن پیرنیا، کاظم زاده ایرانشهر، سیدحسن تقی زاده، علی اکبردهخدا، علی اصغرحکمت، اقبال آشتیانی، عبدالعظیم قریب، محمد علی فروغی، احمد کسروی، ابراهیم پورداود، احمد بهمن یار، ذبیح بهروز، غلامرضا رشید یاسمی، سعید نفیسی، جلال الدین همایی، محمد پروین گنابادی، بدیع الزمان فروزانفر، تقی مدرس رضوی، قاسم غنی، مسعود فرزاد، مجتبی مینوی، نصرالله فلسفی، رضا زاده ی شفق و .
.
.
یا مشغول ترجمه و تصحیح متون پهلوی، اوستایی و تحقیق در زبانها، فرهنگها، ادیان ومذاهب کهن ایران شدند و یا به تصحیح متون ادبی- تاریخی و تحقیق در سبک های نظم و نثر فارسی و پژوهش در زندگی و آثار شاعران ،نویسندگان، مورخان، فلاسفه، متکلمان و دیگر چهره های تاریخ ساز این مرز و بوم پرداختند برخی نیز افزون بر اینها به پژوهش در تاریخ ایران و یا ادب وحکما اروپا پرداختند.
شیوه تحقیق این دانشوران روشهای تحقیق قرن ۱۸ اروپا بود و یا به طریق سنتی در مجاری تاریخ وفرهنگ، برخی به فرهنگ خالص ایرانی گرایش داشتند عده ای در کنار گرایش به فرهنگ ایرانی به فرهنگ وتمدن غرب متمایل بوده و دسته ای از تربیت ایرانی اسلامی و حتی حوزوی برخوردار بودند.
شیوه نثر این نسل مبتنی بر اسلوب نثر قدیم با پاره ای تجدد ها به چشم می خورد و به طرز انشای قدما نظیر بیهقی و ناصر خسرو می یابیم، دسته ای از آنان از اسلوب نثر کهن با گرته برداری از نثر ترجمه آثار فرنگی آمیخته اند و گروهی نیز عربی مآب یا نثر فارسی فرهنگستانی و سره نویسی گرایش دارند خصلت برجسته این نسل، تبحر و تسلط بر اسلوب زبان وادب پارسی است.
نسل دوم : شاگردان نسل اول در عینبرخورداری ازادبیت، عربیت و دیگر فضائل استادان خود، به دلیل وقوف بیشتر بر روشهای علمی و آکادمیک غرب وآشنایی با زبانهای خارجی ازروش و نگرش امروزی تری برخوردارند از جمله استادان دکتر محمد معین، دکتر محمد مقدم، دکتر ذبیح الله صفا، دکتر پرویز خانلری، دکتر لطف الله صورتگر، دکتر دبیرسیاقی، دکتر عبدالحسین زرین کوب و.
.
.
.
نسل سوم : استادان و محققان عرصه تاریخ ، فرهنگ و ادب نیز پروردگان مکتب دو نسل قبلی اند در عین حال اینان ضمن برخورداری از پشتوانه فضل ودانش استادان خود از چشم اندازی تازه تر و وسیع تر به آفاق فکر و فرهنگ می نگرند.
شاهرخ مسکوب، دکتر محمد رضاشفیعی کدکنی، بهاءالدین خرمشاهی، جلال ستاری، دکتر سعید حمیدیان، دکتر تقی پورنامداریان، دکتر اصغر دادبه و.
.
.
.
نثر داستانی: از مهمترین اشکال نثر خصوصا نثر امروز شکل داستانی است داستان یکی از شاخصه های مهم ادبیات است ادبیات داستانی شامل آثاری است که ماهیت تخیلی دارند و در عین حال دارای ارتباط معنادار با جهان واقعیت اند.
داستان پردازی عمری به موازات حیات عقلانی انسان دارد.
انسانهای نخستین شبانگاهان در اعماق غارها تن به گرمای آتش و دل به نرمای داستانهای تخیلی می سپردند در مجموع داستان و داستان پردازی تجلی و ترجمان افکار، عواطف، عقاید، علایق، آداب و سنن، رنج ها و شکنج ها، آرزوها و آرمان ها و کلا محتوای نهانخانه جان آدمی بوده و هست.
داستانها از لحاظ محتوا دودسته اند: ۱ – داستانهای تفریحی (تخیلی ) ۲ – داستانها ی تحلیلی انواع رمان از نظر ساخت:  ۱ - رمان حوادث ۲ – رمان شخصیت ۳ – رمان نامه یی ۴ – رمان اندیشه انواع رمان بر حسب موضوع : ۱ –نوول شکل پذیری یا نوول تربیتی ۲ – رمان اجتماعی۳ –رمان محلی برجستگان نثرداستانی عبارتند از محمد علی جمالزاده، صادق هدایت، بزرگ علوی، محمد اعتماد زاده، صادق چوبک، ابراهیم گلستان، جلال آل احمد، علی محمدافغانی، عباس حکیم، تقی مدرسی، جمال میرصادقی، محمود کیانوش، اسماعیل فصیح، غلامحسین ساعدی، رضابراهنی، بهرام صادقی، فریدون تنکابنی، هوشنگ گلشیری، جواد مجابی، گلی ترقی و هزاران داستان نویس دیگر.
نثر ترجمه : ترجمه پل ارتباطی بین زبانها، فرهنگها، دانشها و میراث هنری ملل گوناگون است.
نخستین مترجمان ایرانی را باید محصلان دارالفنون به شمار آورد که با راهنمائی معلمان خارجی خود کتب و جزوات درسی علمی، فنی، نظامی رابه فارسی بر می گرداندند نخستین ترجمه ها از آثار اروپایی به فارسی غالبا شامل آثار فرانسوی بود زیرا فرانسه در آن روزگار مظهر انقلاب، آزادی و دمو کراسی بود زبان فرانسوی نیز زبان شاخص علمی و ادبی آن عصربه شمارمی آمد.
نثر فارسی که سالها و بل قرنها در پیله ی تکرار و تقلید فرومانده بود، از رهگذر تاثیر ترجمه ی آثار فرنگی، رفته رفته به غنا و شکوفایی گرایید.
نیز از آنجا که مترجمان، خود را ملزم به تبعیت از ساختارساده نثر کتب خارجی می دانستند، ترجمه ی آثار، نثر فارسی را به سوی سادگی و بی پیرایگی کشاند.
البته شماری از ترجمه های نخستین، به دلیل عدم توانایی مترجمان در تلفیق اسلوب زبان مبدا با ساختار زبان فارسی، دچار پاره ای نقایص و ناهنجاریها بودند.
گذشته از کتابهای تاریخی، ابتدا رمانهای فرانسوی وبعدها انگلیسی، عربی و ترکی استانبولی به فارسی ترجمه شدند که از برجسته ترین آنها باید به این آثار اشاره کرد: " تلماک " اثر فنلن به ترجمه علی خان ناظم الدوله، "سه تفنگدار"، لویی چهاردهم و پانزدهم هرسه از الکساندر دومای پدر به ترجمه محمد طاهرمیرزا اسکندری، " روبنسون کروزوئه " از دانیل دفو، " سفرهای گالیور " از جاناتان سویفت "، "حاجی بابای اصفهانی " از جیمز موریه به ترجمه میرزا حبیب اصفهانی، بینوایان" اثر هوگو به ترجمه یوسف اعتصام الملک، اتللو " اثر شکسپیربه ترجمه تاصر الملک و.
.
.
ویژگی نثر مترجمان آغازین: نثر منشیانه قاجاری و ساختار زبان ساده فرنگی به اضافه بیان فارسی عامیانه باگسترش فرهنگ کتابخوانی، ترجمه آثار خارجی رشد و رونق بیشتری یافت، علاوه بر آثار رمانتیک آثار نامدار در حوزه های دیگر مکاتب ادبی غرب و شرق به فارسی ترجمه شدند، رفته رفته ترجمه های آزاد ( ارتباطی ) جای خود را به ترجمه های دقیق وامانتدارانه ( معنایی ) دادند و مترجمان کوشیدند که حتی الامکان روح حاکم بر آثار، و جانمایه های اندیشگی و ساختهای زبانی آنها را به زبان فارسی منتقل سازند، نهضت ترجمه، نیاز به گسترش مفردات و ترکیبات کلامی به وجود آورد .
نثر روزنامه ای : نخستین روزنامه در ایران با نام کاغذ اخبار به سال ۱۲۵۳ ق به همت میرزا صالح شیرازی در تهران انتشار یافت و بعدها با ظهور جنبش مشروطیت و نیاز جامعه به مطبوعات آزاد و آگاهی بخش ، روزنامه و نشریات بسیاری با مایه های اجتماعی – سیاسی – فرهنگی انتشاریافتند .
از جمله روزنامه "صور اسرافیل" به مدیریت جهانگیر خان شیرازی، " نسیم شمال " به مدیریت سید اشرف الدین حسینی، " آزادیستان " به مدیریت تقی رفعت ، " اختر " ( در ترکیه ) به همت سید جمال الدین اسد آبادی و میرزا آقا خان کرمانی ، " قانون " ( در لندن ) به مدیریت میرزا ملکم خان ناظم الدوله و .
.
.
در سالهای پس از مشروطه ، نثر دهخدا در مقالات انتقادی او ( چرند و پرند ) راهگشای نویسندگان و روزنامه نگاران نسلهای بعد بود .
ظهور روزنامه نگارانی چون محمدحجازی ، محمد مسعود ، علی دشتی ،عبدالرحمان فرامرزی، کریم پور شیرازی ، رحمت مصطفوی، و از دهه چهل به بعد نیز ظهور چهره هایی چون دکتر محمد عنایت و علی اصغر حاج سید جوادی و مسعود بهنود و دهها روزنامه نامه نگار دیگر ویژگی این نوع نثر: باید طوری نوشته شود که افراد باسواد و کم سواد بتوانند بخوانند و بفهمند هدف آموختن و فهماندن به خوانندگان است بدین علت باید همیشه ساده و روان و قابل فهم بنویسد وبه زبان همه مردم حرف بزند ، کوتاه نویسی با جملات ساده و رعایت قواعد دستوری باید مورد توجه قرار گیرد .
نقد و نقدنویسی: نقد یکی از روشهای مهم به منظور ارزیابی مفاهیم ، پدیده ها و داده های مختلف در فرایند تولید و آفرینش است .
نقد ادبی به شیوه جدید از حدود ۱۵۰ سال پیش در ایران ظهور کرد .
تاپیش از این زمان ، نقد ادبی ما که بیشتر نقد شعر را در بر می گرفت غالبا مبتنی بر اصول بلاغی کهن بود .
نقد ادبی به معنای نسبتا جدی آن ، ره آورد آشنایی ایرانیان باتفکر فلسفی – ادبی اروپائیان در عصر مشروطیت بود پیشگامان این دوره فتحعلی آخوند زاده ، طالبوف ، سرجان ملکم و میرزا آقاخان کرمانی بودند که وجهه همتشان ، ستیز با سنتهای پوسیده کهن وازجمله سنن و مواریث ادبی قدیم بود .
تبلیغ تمدن و فرهنگ غرب ، باستانگرایی ، عرب ستیزی ، سره نویسی و تغییرخط مهم ترین وجوه کاراین دسته از منتقدان آغازین به شمار می آید به دنبال ظهور نخستین طلیعه ها ، نقد ادبی در دو حوزه نقد سنتی ونقد نو به حیات و حرکت خود ادامه داد .
اولین نسل از محققان ادب و تاریخ ایران اگرچه داعیه ی  تجدد داشتند در حقیقت پیروان شیوه نقد سنتی بودند از چهره های شاخص این نسل می توان از محمد قزوینی ، سید حسن تقی زاده ، علی اکبردهخدا ، محمد تقی بهار ، احمد کسروی ، سعید نفیسی ، صادق هدایت ، علی دشتی ،بدیع الزمان فروزانفر نام برد .
نثر کودکان : صرفنظراز پشتوانه تاریخی ادبیات شفاهی کودکان که قدمتی دیرینه دارشد و نیز صرفنظراز حکایات و داستانهایی از متون نظم و نثر قدیم ( از جمله قابوسنامه ، کلیله ودمنه ، مرزبان نامه ، مخزن الاسرار نظامی و .
.
.
) که با ذهن و ذائقه کودکان و نوجوانان همخوانی دارند ، داستان کوتاه به معنای مصطلح آن از دوران مشروطیت و به همت طالبوف وارد ادبیات فارسی شد و سپس به همت جبار باغچه بان بنیانگذار ادبیات کودک در ایران روبه ترقی و تعالی نهاد.
در این میان تلاشهای پراکنده کسانی چون: علینقی وزیری، صادق هدایت و نیما یوشیج نیز که به گرد آوری قصه ها ، شعرها و مثل های کودکانه اهتمام ورزیدند قابل ذکر است .
ظهور مجلاتی در این حوزه نظیر: مجله دانش آموز ، مجله نو نهالان، بازی کودکان ، سپیده فردا ، کیهان بچه ها ، اطلاعات دختران و پسران ، پیک ، پیام شادی ، علی رغم فقر محتوایی رفته رفته به تکوین و تکامل این نوع ادبی یاری رساندند.
طی سالهای ۲۰ و ۳۰ فضل اله صبحی مهتدی در رادیو به قصه سرایی برای کودکان مشغول شد و در راه جمع آوری داستانهای عامیانه فارسی کوشید.
ترجمه انبوهی ازآثارخارجی ویژه کودک و نوجوان به فارسی طی دهه های ۳۰ و ۴۰ ( خصوصا آثار هانس کریستیان آندرسن )و نیز تاسیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در همان سالها به نوبه خود در رشد و رونق این زمینه ادبی تاثیر بسزایی برجا نهاد.
برجستگان نثر کودک قبل از انقلاب جبار باغچه بان، ابوالقاسم جنتی عطائی، عباس یمینی شریف، مهدی آذریزدی، صمد بهرنگی، غلامرضا امامی، قدسی قاضی نور، رسام ارژنگی، روحی ارباب، علی اشرف درویشیان، نسیم خاکسار ، منصور یاقوتی ، محمود گلابدره ای ، ناصر ایرانی ، سیروس طاهباز ، نادر ابراهیمی ، شکور لطفی و.
.
.
طی سالهای پس از انقلاب ، افزایش تالیف آثار کودک و نوجوان در زمینه ی شعر و داستان ، بر رشد کمی حوزه های مرتبط دیگری چون : مطبوعات ، تصویر گری ، برنامه های رادیو و تلویزیونی خاص و کودک و نوجوان تاثیر گذاشت.
در سالهای آغازین پس از انقلاب، مضامینی چون: وحدت، مبارزه، استقلال، شهادت، ایثارگری، شعائر دینی و .
.
.
بیشترین بعد محتوایی ادبیات کودکان را به خود اختصاص می داد طی سالهای بعد همراه با ایجاد تنوع در حوزه ی مضامین ، آثار از حیث ساختار و زیبا شناختی نیز راه رشد رادر پیش گرفتند.
نویسنده: علی کشاورز- کتابدار کتابخانه دبیر سیاقی شهر محمدیه انتهای پیام/۲۰۰۲