مرگ خاموش خانه‌های سنتی قزوین

صبح قزوین ؛
قزوین به عنوان یکی از استان‌های همجوار پایتخت، منبعی غنی از جاذبه‌های گردشگری و آثار تاریخی را در خود جای داده که حتی گاهی از نظر ساکنان این شهر کهن نیز دور مانده است؛ در همین راستا پایگاه خبری تحلیلی صبح قزوین در نظر دارد طی هفته‌های آتی مرتبا به معرفی این شگفتی‌های طبیعی و باستانی بپردازد.
مهناز منتظری، کارشناس معماری و عضو انجمن صنفی راهنمایان گردشگری در گفتگو با خبرنگار اجتماعی صبح قزوین ، به معرفی سبک ساخت خانه‌های تاریخی قزوین پرداخت.
واژه خانه که امروزه مصطلح شده در گذشته به اتاق اطلاق می شده است؛ اتاق خصوصی را وستاخ یا گستاخ یا وثاق می‌نامیده‌اند، از واژه سرا بجای کلمه خانه در اصطلاح امروز آن، استفاده می‌شده است؛ در جنوب ایران اصطلاح خانه سرا (به معنای سرایی با اتاق) مرسوم بوده است.
یکی از بارزترین ویژگی‌های معماری سنتی خانه‌های ایرانی درون گرایی آن‌ها می باشد.
معماران ایرانی از گذشته‌های دور در ساخت خانه‌ها، به مواردی چون جهت قرارگیری خانه که مربوط به آب و هوا، طرز تابش، جهت وزش (باد، مطبوع، طوفان، گرد و ...) می‌شده، مکان قرار گیری و جنس زمین توجه داشته‌اند.
در معماری خانه‌های ایرانی همواره به وجود مواردی چون اندرونی، بیرونی، باربند، حیاط و باغچه‌های آن، راهرو و هشتی توجه ویژه‌ای می‌شده‌ و تقریبا در تمام خانه‌های تاریخی این موارد قابل مشاهده هستند.

اغلب خانه‌ها بخصوص خانه‌های مجلل دارای سردر یا درگاه بوده‌اند و در این قسمت دارای سکوهای کناری بوده‌اند که "پاخوره" نام داشته و بیشتر برای کسانی که با صاحبخانه یا پسر خانه کار داشته‌اند ولی لازم نبوده وارد خانه شوند و همین طور پاتوقی برای صاحبخانه یا پسرخانه نیز بوده است.
درب‌های چوبی خانه‌ها نیز معمولاً دارای گل میخ‌هایی بوده‌اند که هم برای تزئین و هم برای اتصال بهتر قطعات درب استفاده می‌شده و عموماً تمام درب‌ها دارای دو عنصر فلزی حلقه برای زنان و کوبه برای مردان بوده‌اند؛ البته در بعضی جاها این کوبه‌ها فقط یکی بوده است.
هلال تزئینی روی در و تنها قسمت خارج از خانه که اغلب کاشی کاری دارد و معمولاّ طوری ساخته می‌شد که در زمستان‌ها مانع از ریزش برف و باران بود و در تابستان‌ها نیز مانعی برای تابش مستقیم آفتاب به شمار می‌رفت؛ در بالای سردر آیاتی از قرآن کریم یا عبارات مذهبی نوشته می‌شد تا هنگام ورود و خروج از زیر آیات قرآنی یا روایات و عبارات دینی عبور کنند.
هشتی یکی از عناصری است که در ابتدای ورود به خانه‌های تاریخی مشاهده می گردد، مفهوم هشتی به این معنی نیست که حتماً هشت ضلعی باشد بلکه منظور چیزی است که از فضاهای داخلی خانه بیرون آمده و تنها جایی است که با بیرون خانه ارتباط دارد، این فضا و رواهروهای پیچ در پیچ منتهی به حیاط‌های اندرونی و بیرونی مانع دید افراد غریبه به داخل حریم مقدس خانواده می‌شده است.

فضاهای بعدی فضای میانسرا یا حیاط بوده است، در حیاط حضور آب، سبزی، آسمان، آفتاب، باد، شب و مهتاب کاملاً محسوس است، در باغچه‌هایی که در حیاط قرار داشته معمولاً انواع مرکبات کاشته و در شهرهای خشک درخت انار بیشتر کاشته می‌شد.
گیاه خرزهره نیز برای جلوگیری از تجمع پشه‌ها کاشته می شد؛ انواع گل‌ها، مثل گل یاس، زنبق سفید، نیلوفر، درخت پیچ و... از جمله گیاهان و درختانی هستند که در تزئین حیاط‌ها و باغچه‌ها مورد توجه بوده‌اند.
حیاط محلی برای برگزاری مراسم مختلف نظیر مراسم مذهبی، عروسی و تجمع اقوام بود که معمولاً چهار گوش بود.
تمام خانه‌هایی که به سبک سنتی ایرانی بنا شده‌اند دارای حوض هستند؛ این حوض‌ها معمولاً در اشکال شش ضلعی، دوازده ضلعی، مستطیل و در بعضی شهرها مثل شیراز به صورت گرد نیز ساخته شده‌اند.
پس از گذر از حیاط وارد فضای داخلی می شویم که دارای اتاق‌هایی به صورت سه دری، پنج دری و تالار بوده‌اند.
سه دری‌ها اتاق خواب خانه بوده و طوری ساخته شده که نور را جذب کند، این اتاق‌ها دقیقاً به اندازه یک خانواده معمولی همراه با اثاثیه ساخته می‌شده است؛ در پشت اتاق پستویی همراه با گنجه‌های عمیق دردار قرار می گرفته است.
در طاقچه‌ها وسایل روزمره مثل آینه، جانماز، آفتابه لگن، سرمه دان و چیزهای دیگر و در بالاطاقچه‌ها یا طاقچه بلند وسایلی که کمتر مورد نیاز قرار می گرفته (مثل ظرف شربت، قاشق افشره خوری، لگن فالوده خوری و ...) قرار داده می‌شد.

پنج دری‌ها اتاق مهمانی بوده و در دو طرف دارای راهرو هستند، شاه نشین که محل پذیرایی از مهمانی‌های بزرگ یا بزرگ خانه بوده در این قسمت قرار داشته است؛ در دو طرف پنج دری چراغدان قرار می گرفته است، چراغ دان چیزی شبیه بخاری و در داخل دیوار قرار داشته که هم نور ایجاد می کرده و هم بو را می گرفته است.
فضای تالار نیز برای استفاده در فصل گرما بوده و به فضای باز راه داشته است، آشپزخانه نیز در محلی قرار می‌گرفته که نزدیک آب انبار و چاه آب باشد، در درون آشپزخانه، محلی برای پخت‌وپز، ذخیره چوب و تنور پخت نان و در درون دیوار آن تاقچه‌ای برای قرار دادن ابزار آشپزی و غذا تعبیه شده است.
آبریزگاه (توالت) و حمام نیز در سطح پایین‌تری قرار می‌گرفتند؛ به دلیل سهولت در استفاده از آب و زهکشی آن و گرمای درون حمام این بخش نیز به دو قسمت تقسیم می‌شد؛ یکی برای تعویض لباس (سر بینه) و دیگری برای شست وشو (گرم‌خانه).

باره‌بند یکی دیگر از فضاهای موجود در خانه های سنتی ایرانی است که برای نگهداری چهارپایانی مثل اسب، قاطر و یا الاغ و چیزی به نام تخت روان مورد استفاده قرار می گرفته است.
با توجه به مواردی که در بالا ذکر شد، می توان گفت که خانه های سنتی ایران، دارای معماری غنی و با پشتوانه تفکری، دینی، اجتماعی و دیدی که نشان از درک بالای مهندسین آن دوران از نظر شهرسازی داشته حکایت دارد.
توجه به اصولی چون رعایت اصل محرم و نامحرمی (که در اندرونی و بیرونی اعمال شده)، استفاده از بادهای مفید و اجتناب از بادهای مضری که در طول سال در شهر می وزد و موارد بسیار دیگر که همگی در نوع ساخت خانه ها در نظر گرفته می‌شده است، نشان از هوش سرشار سازندگان آن دارد. متأسفانه امروزه معماری ما به طور کلی رو به انحطاط نهاده و البته کمبود فضای شهری و افزایش جمعیت همگی باعث بروز پدیده آپارتمان نشینی شده که البته آن هم به صورت ناکامل خود رشد کرده است.
در شهر تاریخی و زیبای قزوین نیز چون سایر قسمت‌های ایران دوست داشتنی، خانه‌های تاریخی بسیاری در کوچه‌ها و محله‌های قدیمی شهر آرمیده‌اند و به راستی که برخی از آنها بی صدا در حال مرگند و هیچ دستی نجات بخش این میراث فراموش شده نیست.
شهر قزوین بیش از چهل خانه تاریخی را در خود جای داده است که خانه‌هایی همچون امینی‌ها، شهیدی، میریان زاده (یزدی)، بهشتی، آرازی، بهروزی، داعی، سردار مفخم و خانه مستشار (آرامگاه ملا خلیلا) از جمله زیباترین و شناخته شده‌ترین‌ها می باشند.

بسیاری از خانه‌های دیگر نیز در حال حاضر یا به دلیل اختلافات بین وراثانشان رها شده‌اند و یا برای کسب بهره اقتصادی بیشتر تخریب شده و در آینده به خانه هایی نو، با نمایی سنگی و بی روح و بیگانه با فرهنگ اصیلی که سال هاست از آن فاصله گرفته‌ایم تبدیل خواهند شد.
اگر فقط ساعتی وقت بگذاریم و در کوچه پس کوچه‌های خیابان انصاری، خیابان مولوی و محله‌های قدیمی شهر قدم بزنیم با این پدیده غم انگیز روبه رو خواهید شد.
در حال حاضر خانه زیبای امینی‌ها که به راستی معمار و یا معماران بی نظیری داشته که روح خود را در تک تک نقاشی‌ها، آینه کاری‌ها، گچ بری و تمام اجزای این خانه دمیده‌اند، یکی از کامل ترین خانه های تاریخی شهر قزوین به شمار می آید.
این خانه زیبا در خیابان مولوی، نرسیده به چهارراه منتظری قرار گرفته و همه روزه از ساعت 9 صبح تا 13 ظهر و بعدازظهرها از ساعت 16 تا 18 امکان بازدید دارد.
خانه تاریخی امام جمعه شهیدی در حال حاضر مکان سازمان باغستان‌های سنتی شهرداری قزوین می‌باشد و امکان بازدیدهای گروهی برای آن میسر نیست، اما این خانه زیبا نیز سرشار از هنرهای زیبای ایرانی چون نقاشی های دیواری، گچبری، خوانچه پوش و ... است.
سایر خانه‌هایی که از آنها نام بردیم نیز امکان بازدید ندارند و در حال حاضر از وضعیت نسبتاً مناسبی برخوردارند البته این به آن معنی نیست که اوضاع ایده آلی دارند اما نسبت به بسیاری از خانه‌هایی که به دلایل گفته شده و بسیاری دلایل ناگفته دیگر مورد بی مهری قرار گرفته اند، وضعیت بهتری دارند.
امید آن را داریم که توجه به میراث تاریخی، فرهنگی و آداب و رسوم منحصر به فردی که در سراسر ایران عزیز در حال فراموشی و یا تحریف هستند، با اصالت دیرینه خود حفظ شوند و مردم نیز همپای مسئولین خود را در این مهم موظف بدانند.
امیدواریم نسل های بعدی نیز شاهد زیبایی‌های این خانه‌های بهشت وار باشند.
انتهای پیام/9003