به گزارش خبرنگار فرهنگ و هنر پایگاه خبری تحلیلی «صبح قزوین»، ماه محرم برای ما قزوینی‌ها که ارادت و عشق امام حسین(ع) و اهل‌بیتش با خون و جان خود آمیخته‌ایم همواره با شور و حس وصف ناشدنی به سر می‌شود.
دهه اول محرم که می‌شود تقریبا هیچ کجا در قزوین پیدا نمی‌شود که رنگ و بوی حسینی نگرفته باشد، بر سر هر خیابان و گذر این شهر مینودری؛ تکیه‌ای، کتیبه و پرچمی به نشانه اعلام عزاداری و ابراز ارادت به خاندان سید و سالار شهیدان نصب شده است.
شب‌ها بعد از نماز مغرب نمازگزاران آماده عزاداری می‌شوند، کسبه زودتر از دیگر ایام دکان‌های خود را بسته و به هیئت یا مسجد محل می‌روند، بانوان قزوینی بعد از جمع وجور کردن خانه و پخت و پز با فرزندان خود برای رفتن به مراسم عزاداری مهیا می‌شوند.
در قزوین البته مراسمات عزاداری تنها مختص شب‌ها نیست، بلکه هرروز صبح بعد از طلوع آفتاب در مساجد و حسینیه‌ها شروع شده و کارمندان، کسبه و کارگران قبل از شروع ساعت کاری؛ روز خود را با شرکت در این مراسمات با ذکر و یاد حسین(ع) آغاز و متبرک می‌کنند.
عصرها هم بانوان قزوینی مهمان روضه خانگی اهالی محل می‌شوند و با ذکر مصیبت و خواندن زیارت عاشورا منازل خود را به نام ائمه اطهار(ع) متبرک کرده و با خوردن چای روضه جسم خود را بیمه می‌کنند.
عشق و ارادت قزوینی‌ها به امام حسین و دیگر ائمه اطهار(ع) متعلق به زمان حال و گذشته نزدیک نیست، عزاداری حسینی از دیرباز با آئین‌ها و سنت‌های خاص قزوینی‌ها آمیخته است، آئین‌هایی که ریشه در عشق و ارادت ایرانیان به حضرت سیدالشهدا(ع) داشته و دارد.
مردم قزوین در سال‌های خفقان قبل از حاکمان شیعی آل‌بویه محافل سوگ و عزای حسینی خویش را در خفا برپا می‌داشتند و به رسم و آیین خود، بر مظلومیت عاشوراییان می‌گریستند، اما سپس رسمی شدن مذهب تشیع در دوره صفوی، این آئین جلوه‌ای تابان یافت و در دوره قاجاریه، از عمق بیشتری برخوردار شد،طوری که آئین‌هایی تازه‌ای بدان افزوده شد.
چهارپایه‌خوانی؛ سنتی در عزای حسینی
محمدحسن سلیمانی در گفتگو با خبرنگار فرهنگ و هنر «صبح قزوین»، با اشاره سنت‌های مردم قزوین در ایام محرم الحرام اظهار کرد: نخستین آئین در آغازین روز محرم در قزوین، آئین سیاهپوشان است که در آن ساکنان به ویژه جوانان هر محله مساجد و تکایای محله خود و وسایل عزاداری از جمله علامت‌ها و طبق چراغ‌ها را سیاهپوش می‌کنند.
وی با اشاره به سنت چهارپایه خوانی در بازار قزوین افزود: چهارپایه خوانی از دوره قاجار تا اوایل دهه هفتاد خورشیدی در بازار قزوین اجرا می‌شد، بازاریان در دهه اول ماه محرم، راسته مشخصی از بازار را سیاهپوش کرده و هر روز بعدازظهرها در این راسته، مراسم روضه‌خوانی و عزاداری برپا می‌کردند.
این قزوین پژوه بیان کرد: در سومین روز شهادت امام حسین (ع)و یاران باوفایش، مداح و مرثیه‌خوانی که از میان خودِ بازاریان بود، این آئین را در یکی از راسته‌های بازار آغاز کرده و پس از دقایقی برپایی عزای حسینی که عموما با روضه بر مصائب امام زین‌العابدین(ع) همراه بود، به سمت راسته دیگر رفته و این آئین تا حوالی ظهر در راسته‌های مختلف برگزار می‌شد.
گفتنی است، هنوز هم بازار قزوین از روز تاسوعا حسینی تا سوم شهادت امام حسین(ع) تعطیل است و بازاریان و کسبه که در این روزها دست و دلشان به کار نمی‌رود، متاع مادی را به بهانه عشق حقیقی کنار می‌زنند.
سلیمانی بیان کرد: یکی دیگر از آئین‌هایی که البته در این سا‌ل‌ها کمرنگ شده و به‌ندرت انجام می‌شود بیرون آمدن دسته‌های عزاداری هیات‌ها و مساجد از شب اول محرم تا شب هفتم برای دیدار از هیات‌ها و مساجد دیگر بود، مثلاً هیات مسجد میدانگاه به امامزاده علی می‌رفت؛ در این دیدار، علامت‌های مسجد میزبان را به سمت جلو حرکت می‌دانند در واقع معتقد بودند علامت‌ها به هم سلام می‌دهند.
حسینیه و تکایا، تجلی عشق حسینی
این قزوین پژوه ادامه داد: از دوره صفویه، تکایا و حسینیه‌ها به مراکز اصلی ظهور و بروز آئینهای عزادارای حسینی به‌ویژه در ایام محرم و صفر در قزوین تبدیل شدند، در سرشماری سال 1298 قمری که در زمان ناصرالدین شاه قاجار انجام شد، 9 تکیه در قزوین وجود داشته که امروز تنها دو تکیه باقی مانده که به مسجد تبدیل شده است.
وی ادامه داد: در این تکایا طی ماه‌های محرم و صفر و برخی در ماه مبارک رمضان مراسم روضه و تعزیه برپا می‌شد و دسته عزاداران سینه‌زن و زنجیرزن با علم، کُتل، طبل و شیپور در آنها حضور یافته به عزادارای می‌پرداختند و از سوی برپاکنندگان تکیه از آنان پذیرایی می‌شدند.
سلیمانی خاطر نشان کرد: از دوره قاجاریه، با وقف و ایجاد حسینیه‌ها، فضاهای جدیدی برای عزاداری بر مصائب خاندان پیامبر در واقعه کربلا پدیدار شد؛ حسینیه‌های آقا سیدجمال، امینی‌ها، خیابانی، رضوی، حاج سید موسی بزاز، دیوان‌خانه حاج سیدجوادی، سیاهپوش و سید ابوتراب ازجمله این حسینیه‌ها به شمار می‌روند که همچنان موقعیت گذشته خود را حفظ کرده و عَلَم عزای حسینی را افراشته نگاه داشته‌اند.
سنت «علم‌گردانی» در مناطق الموت و تاکستان
این کارشناس مردمشناسی اظهار کرد: آئین دیگری که در ماه محرم در برخی روستاهای منطقهٔ الموت و تاکستان جاری است، علم‌گردانی نام دارد.
وی ادامه داد: علم‌گردانی به این صورت است که در آغاز محرم و در مناطقی از پنجم محرم یک علم برهنه را در روستاها می‌چرخانند و مقابل منازل ساکنین مناطق مختلف می‌روند و اهالی روستا، ضمن دود کردن اسپند یا قربانی کردن، با نذر و نیازی که دارند روسری، شال یا دستمالی را به این علم می‌بندند.
سلیمانی تاکید کرد: این علم در مراسم روز عاشورا در مقابل هیات به حرکت در می‌آید و در واقع نماد نذر و نیاز مردم آن روستاست.
چهل منبر، آئینی که رنگ فراموشی گرفت
سلیمانی بیان کرد: از دوره صفویه بیشتر مردم قزوین از کوچک و بزرگ معمولا در ماه‌های محرم و صفر در سوگ عزای حسینی لباس سیاه می‌پوشیدند و نذوراتی که از شربت و شمع و خرما داشتند انجام می‌دادند، یکی از نذورات شب عاشورا، پای برهنه رفتن به چهل مجلس روضه خوانی بود که به آئین «چهل منبر» معروف بود.
وی گفت: یکی از این منبرها در خانه امام جمعه در محله آخوند قرار داشت که از عصر نهم محرم، زن و مرد دسته‌دسته آمده، شمع روشن کرده، منبر را می‌بوسیدند و می‌رفتند؛ آئینی که با ممنوعیت برگزاری علنی عزاداری حسینی در دوره پهلوی اول، دیگر سابقه چندانی از آن در قزوین در دست نیست.
ثبت ملی آئین طشت‌گذاری و علامت کشی قزوینی‌ها
هفته گذشته مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قزوین از ثبت آیین‌های علامت‌کشی و طشت‌گذاری آبیک و الوند در تقویم ملی رویدادهای گردشگری خبر داد و گفت: میراث عاشورایی علامت‌کشی قزوین و طشت‌گذاری آبیک و الوند که از جمله آئینهای مهم سوگواری ماه محرم استان به‌شمار می‌روند و پیش‌تر در فهرست ملی میراث‌فرهنگی ناملموس به‌ثبت رسیده‌اند، در تقویم رویدادهای گردشگری کشور نیز ثبت شدند و ثبت سایر آئینهای این ماه اعم از طبق‌گردانی و تعزیه‌خوانی نیز درحال انجام است.
خزائلی با بیان اینکه تعداد رویدادهای گردشگری ثبت شده استان در این تقویم تاکنون به ۱۰ عدد رسیده خاطرنشان کرد: آئین مذهبی طشت‌گذاری در واقع سنتی برای استقبال از ماه محرم است به این صورت که عزاداران طشتی را که داخل آن مقداری آب قرار دارد، به نشانه تشنگی امام حسین(ع) و یارانش در صحرای کربلا به روی دست گرفته و با نوحه‌سرایی در اطراف آن، مراسم عزاداری ماه محرم و پوشیدن لباس‌های سیاه را آغاز می‌کنند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قزوین ادامه داد: در استان قزوین در بخش‌هایی که اقوام ترک در آنها سکونت دارند از جمله در بخش البرز، آبیک و بخش مرکزی، این رسم برگزار می‌شود، آئین طشت‌گذرای در تاریخ ۲۲ آذرماه ۹۱ به شماره ۶۶۱ در فهرست میراث معنوی کشور به‌ثبت رسیده است.
وی با اشاره به سنت «علامت‌کشی» در قزوین اظهار کرد: شهر قزوین از مهمترین و مشهورترین شهرهای علامت‌کشی در ایام سوگواری ماه محرم در ایران به شمار می‌رود، علم یا علامت وسیله‌ای فولادی در ابعاد و اندازه‌های متفاوت است که از گذشته‌های دور تاکنون از آن به عنوان پیشرو در دسته‌های عزاداری استفاده می‌کنند.
مدیرکل میراث فرهنگی قزوین بیان کرد: در ایام سوگواری ماه محرم دسته‌ها علامت‌ها را از محل استقرار خود در مسجد یا تکیه تا امامزاده سلطان سید محمد در شب تاسوعا و امامزاده حسین در شب و روز عاشورا و روز ۲۸ صفر حمل می‌کنند.
خزائلی در پایان گفت: آئین علامت‌کشى در سال 1396 با شماره ۱۴۶۸ در فهرست میراث ملی ناملموس به ثبت رسیده است.
آئین شام غریبان حسینی
آئین دیگر قزوینی‌ها در ایام ماه محرم که در گذشته رسم بود و در سه چهار دهه گذشته به فراموش رفته است، عزاداری عصر عاشورا یا همان شام غریبان با بیرق‌های نیمه‌افراشته است.
محمدحسن سلیمانی در این باره اظهار کرد: اگرچه امروزه شام غریبان با روشن کردن شمع‌ها برگزار می‌شود، اما درگذشته این‌چنین نبود و هیات‌ها در غروب آفتاب قبل از اذان مغرب بیرون می‌آمدند.
وی افزود: علی‌رغم شب‌های دیگر هیات‌ها و دستجات عزاداری در شام غریبان دیگر علامت و طبق چراغ با خودشان حمل نمی‌کردند، بلکه دو بیرق سیاه نیمه‌افراشته افقی را به‌موازات یکدیگر قرار می‌دادند؛ به‌طوری‌که پارچه‌ها به سمت جلو و چوب‌ها به سمت عقب بودند و هر بیرق را به‌صورت موازی و فاصله یک متری از هم حمل می‌کردند و نوحه‌سرایی می‌کردند.
این کارشناس مردمشناسی در این آیین که در تاریکی شب در کوچه‌ها و خیابان‌ها برگزار می‌شد؛ طبل و شیپور می‌زدند و هیات به دودسته تقسیم می‌شد یک دسته جلو بود و یک دسته عقب می‌ایستاد، هر دسته‌ای که نوبت نوحه‌خوانی‌اش بود می‌ایستاد و سینه می‌زدند و دسته دیگر می‌نشستند.
وی گفت: در آئین شام غریبان، این دو دسته، این نوحه را سر می‌دادند: شه، بی‌کفن است امشب؛ عریان بدن است امشب/ انگشتر شاه دین، دست دشمن است امشب... فاطمه بیا بنگر، دشت کربلا بنگر/ بی‌کفن حسینت را، روی ریگ‌ها بنگر.
طبق گردانی آیینی سنتی مردم قزوین
علی‌اصغر یوسف گمرک‌چی در گفتگو با خبرنگار فرهنگ و هنر «صبح قزوین»، با اشاره به سنت‌های مردم قزوین در دهه اول ماه محرم اظهار کرد: ماه محرم در قزوین از اول ماه شروع نمی‌شود، بلکه از فردای عید غدیر مردم قزوین مهیای عزای حسینی می‌شوند، مساجد کم‌کم سیاهپوش و دسته‌جات عزاداری در حال مهیا و تمرین کردن طبل و شیپور هستند.
.
وی ادامه داد: طبق‌گردانی در ایام عزاداری یکی سنت‌هایی است که از قدیم در قزوین مرسوم بوده است، طبق چراغ وسیله‌ای چوبی است که عمدتا جلوی علامت در دسته حرکت می‌کند، درون آن چند چراغ و آینه وجود دارد.
این کارشناس مردم‌شناس بیان کرد: در قدیم به دلیل نبود برق، طبق‌چراغ در دسته‌های عزاداری کاربردی اساسی داشته، در طبق چند چراغ پی سوز را قرار می‌دادند و به منظور چندبرابر شدن نور در جلوی آن آینه می‌گذاشتند تا انعکاس نور بیشتر شود.
وی یادآور شد: طبق‌چراغ جلوی دسته حرکت می‌کرد تا فضا را برای عزاداران روشن کند، برای اینکه دسته به فضای کوچه و پستی و بلندهای مشرف بشود چند دور می‌چرخید، رسمی که اکنون هم ادامه پیدا کرده است.
نعش‌کشان آئینی زنانه در قزوین
گمرک‌چی بیان کرد: قزوین یکی از شهرهایی است که بیشترین آئینهای زنانه را دارد و شاید تنها آئینی که مختص سوگواری زنان قزوینی بر مصیبت کربلا است، برگزاری تشییع نمادین پیکر شهدای کربلا در سومین روز شهادت امام حسین (ع) و یارانش است.
وی ادامه داد: بعد از واقعه کربلا کسی از ترس یزیدبن معاویه جراْت نمی‌کرد تا پیکر شهدای کربلا را دفن کند؛ تا اینکه زنان طائفه بنی اسد جمع شدند و اقدام به دفن پیکر یاران امام حسین کردند.
این کارشناس مردم شناس اظهار کرد: به همین دلیل زنان قزوینی و روستاهای اطراف هر سال در دوازدهم محرم در مسجد علی‌اکبر قزوین جمع می‌شوند، عده‌ای بیل و کلنگ به دست می‌گیرند و عده‌ای دیگر پیکرهای پارچه‌ای بدون سر را بر دوش گرفته و با حرکت در خیابان‌ها به حسینیه آقا سیدجمال رضوی رفته و عزاداری می‌کنند.
وی یادآور شد: این آئین که بسیار اندوهبار است گردشگران زیادی را از نقاط مختلف کشور به قزوین می‌کشاند تا از نزدیک شاهد این رویداد باشند.
گمرک‌چی با اشاره به سنت نذری دادن در قزوین بیان کرد: مراسمات عزداری در شهر قزوین همواره با نذر و دعا همراه بوده، از قدیم در دهه اول محرم با قربانی کردن گوسفند، گوشت قربانی را بین نیازمندان تقسیم می‌کردند تا آنهایی که طی سال هیچگاه رنگ گوشت و غذاهای لذیذ را نمی‌دیدند به حرمت امام حسین(ع) و بدون منت برای چند روز از آن بهره‌مند می‌شوند.
وی در پایان گفت: نذری‌هایی که امروزه در قالب سفره‌های نذری، پخت آش و حلوا، شله‌زرد و... به پیشکش ائمه‌اطهار(ع) صورت می‌گیرد و بین عزاداران حسینی پخش می‌شود.
انتهای خبر/2001
دیدگاه ها