به گزارش خبرنگار فرهنگ و هنر پایگاه خبری- تحلیلی
صبح قزوین، چندی پیش در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو که در ریاض عربستان برگزار شد، کاروانسرای «سعدالسلطنه» قزوین به ثبت جهانی رسید.
هرچند بیش از یک هزار و ۴۰۰ اثر تاریخی از استان قزوین ثبت ملی شده است، اما کاروانسرای «سعدالسلطنه» اولین اثر تاریخی استان قزوین است که به ثبت جهانی رسیده است.
کاروانسرایی که در دوران ناصرالدین شاه به دستور باقرخان سعدالسلطنه اصفهانی حاکم وقت قاجاریه در شهر قزوین ساخته شده است.
به گفته خزائلی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان قزوین با ثبت سرای سعدالسلطنه در فهرست آثار جهانی و همچنین ثبت این اثر در سایت یونسکو، از این به بعد شاهد حضور گردشگران خارجی و داخلی بیشماری در استان خواهیم بود.
این مسئول با بیان اینکه آثار تاریخی بسیاری در قزوین ظرفیت ثبت شدن در عرصه بین‌المللی را دارد، گفته است: با ثبت آثار تاریخی قزوین در عرصه‌های بین‌المللی، شکوه فرهنگ و عظمت تاریخی این استان برای جهانیان بیش از پیش نمایان‌تر می‌شود.
برای آشنایی هرچه بیشتر با این اثر ارزشمند تاریخی قزوین با محمدعلی حضرتی‌ها همراه شدیم که ماحصل آن را در ذیل می‌خوانید:
قزوین مرکز اصلی معاملات تجاری جنوب غرب کشور
پژوهشگر تاریخ و نویسنده قزوینی در گفتگو با خبرنگار فرهنگ و هنر
صبح قزوین اظهار کرد: برای بیان تاریخچه سعدالسلطنه ناگزیر باید به تاریخ 17 ساله جنگ‌های ایران و روس اشاره کنیم، روزگاری که تمام توان اقتصادی کشور چه در بخش دولتی و چه خصوصی برای مقابله در جنگ صرف شده است.
وی ادامه داد: دو جنگ فرسایشی بی‌حاصلی که نتیجه‌اش دو عهدنامه است که به موجب آن علاوه‌بر تحمیل هزینه جنگ و خسارات ناشی از آن، ایران باید به روسیه خسارت بپردازد، موضوعی سبب شد اقتصاد کشور دچار رکود مطلق شود.
حضرتی‌ها بیان کرد: در روزگاری که شکستن ستون فقرات جامعه بر اثر فقر برای همه مردم ملموس بود، در ایران چند شهر هستند که موقعیت متفاوتی نسبت به دیگر شهرها دارند و مستقیماً با خارجی‌ها معامله می‌کند.
وی افزود: جنوب که به سمت شمال که عبور حرکت می‌کنیم؛ شهرهای مانند بوشهر به عنوان بزرگترین بندر آن زمان که با هند و اروپا ارتباط دارد، شیراز و تا حدی اصفهان، تهران، قزوین و تبریز در مسیر این خط داد و ستدی قرار دارند، در حالی که در قسمت شرق به غرب مراودات تجاری چندانی صورت نمی‌گرفت.
این پژوهشگر تاریخ قزوین با اشاره به اینکه در شرق تنها شهر مشهد یک ارتباطات مختصر بازرگانی با خانات سمرقند و بخارا برقرار کرده بود، یادآور شد: در آن زمان بیشترین ارتباط بازرگانی ایران با روسیه صورت می‌گرفت، حتی واسطه اشیاء و مال‌التجاره‌ای که از اروپای زمینی می‌آمد نیز روس‌ها بودند.
حضرتی‌ها بیان کرد: در هر شهری از این شهرهای بزرگ محور دادوستد؛ یک تاجرباشی وجود داشته که در قزوین حاج محمدباقر قزوینی با روس‌ها این نقش تعاملی را بازی می‌کند.
وی ادامه داد: اکثر مال‌التجاره‌ای که از طریق دریا و بندر انزلی وارد ایران می‌شد، بعد از انزلی باید در نزدیک‌ترین شهر پشتی‌بانی و انبار می‌شد که طبیعتاً شهر رشت به لحاظ رطوبت و شرجی بودن شرایط لازم را برای نگهداری مال‌التجاره و انبار آنها نداشته است.
این پژوهشگر قزوینی خاطرنشان کرد: به دلیل مهیا نبودن شرایط در شهرهای ساحلی نیاز به یک بندرخشک وجود داشته است که قزوین به عنوان بندر خشک انزلی انتخاب می‌شود، از طرفی شهر قزوین از گذشته در مرکز کریدور ارتباطی شمال به جنوب و غرب به شرق قرار داشته و می‌توانسته نقش توزیع‌کننده اصلی منطقه‌ای را بازی کند.
وی با بیان اینکه قزوین مرکز تمام معاملات شمال غرب کشور می‌شود، افزود: این اتفاق سبب تبدیل شدن قزوین به عنوان یک شهر بزرگ تجاری شده که برای این امر نیاز به فضاهایی به عنوان کاروانسرا بیشتر از پیش احساس می‌شود.
حضرتی‌ها اظهار کرد: بعد از اصفهان دومین شهری که بیشترین کاروانسرای قاجاری را در دل خود جای داده شهر قزوین است، به غیر از کاروانسرای رضوی که یادگار دوره صفوی در جنوب این مجموعه قرار دارد، مابقی کاروانسراها در دوره قاجاریه براساس نیازی که در آن دوران احساس می‌شود، ساخته شده است.
مجموعه‌ای به وسعت سه هکتار
کارشناس میراث فرهنگی تاکید کرد: این مجموعه که تقریباً حدود سه هکتار بنا دارد، آن روزگار بر بقایای قصر عالم آرای طهماسبی ساخته شده است، مسجد سلطانی و جلوخان این مجموعه فضای میدان اسب و در جنوب آن باغ گلزار بوده که قصرهای اهل حرم طهماسبی در دوران صفوی در آن قرار داشته است.
وی بیان کرد: مجموعه سعدالسلطنه بعد از انتقال پایتخت آرام آرام از اهمیت افتاده و بعد از سقوط صفویان در دوره پهلوی کاملاً متروک می‌شود.
حضرتی‌ها ادامه داد: در سال 1306 قمری سعدالسلطنه حاکم قزوین می‌شود، نیاز توسعه راه‌ها در کلان کشوری احساس می‌شده، راه سوشه قزوین تهران تازه ساخته شده و با روس‌ها نیز قراردادی مبتنی بر سوشه کردن راه انزلی به قزوین و قزوین به همدان نیز بسته شده بود.
وی گفت: شهر قزوین به لحاظ شهرسازی در طول تاریخ در جاسازی شده ، یعنی زمانی که مغول این شهر را به مانند دیگر شهرهای کشور تصرف و تخریب می‌کند، بار دیگر شهر قزوین در همان جای قبلی ساخته می‌شود، البته این یک دلیل بزرگ اقتصادی داشته و آن هم هزینه بالای ساخت پی در آن زمان بوده است.
این پژوهشگر تاریخ قزوین بیان کرد: در آن زمان شفته‌ریزی و پی‌ریزی ساختمان بسیار پرهزینه بوده است، بنابراین وقتی محمدباقرخان سعدالسلطنه تصمیم می‌گیرد یک مجموعه کاروانسرایی احداث کند، جایی را برای ساخت و ساز انتخاب می‌کنند که قبلا پی‌ریزی شده باشد، لذا بقایای قصر عالم‌آرا انتخاب می‌کند که پی محکمی داشته است.
وی افزود: به همین دلیل این مجموعه با عظمت در سه هکتار وسعت، تنها در عرض پنج سال ساخته می‌شود.
حضرتی‌ها خاطرنشان کرد: علاوه بر بقایای قصر، راسته وزیر نیز از قبل وجود داشته اما بیشتر فضایی شبیه گذرگاه بوده و جنبه تجاری نداشته است، همین طور مسجد نبی و حمام رضوی در داخل این مجموعه متعلق به دوران فتحعلی شاه بوده است که بعدها حمام رضوی توسط آقا سیدجواد قزوینی جد بزرگوار حاج سیدجوادی‌ها مرمت می‌شود.
وی تصریح کرد: مسجدالنبی محلی برای عبادت تجار و بازاریان بوده است و امروزه جزو بزرگترین مساجد تاریخی در قزوین محسوب می‌شود که مساحت آن در حدود ۱۴ هزار متر مربع است و نما و معماری جذاب ایرانی-اسلامی در آن مشهود بوده و در سال ۱۳۱۰ ثبت ملی شده است.
بنای سعدالسلطنه جزو کامل‌ترین و وسیع‌ترین سراهای سنتی ایران
این کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به اینکه بنای سعدالسلطنه از کامل‌ترین و وسیع‌ترین سراهای سنتی ایران محسوب می‌شود، بیان کرد: سرای اصلی این کاروانسرا با یک هشتی بزرگ شروع و به صورت تو در تو ساخته شده و در سرتاسر این بنا حجره‌هایی با تزیینات بسیار خاص و دیدنی وجود دارد.
وی ادامه داد: این بنا دو ورودی از شرق به غرب و یک ورودی جنوبی و هفت حیاط دارد که ورودی غربی آن حیاط نگارالسلطنه است که تقریبا حیاط کوچک اما سطح بنایی بزرگی دارد و در سمت غرب بعد از راسته وزیر حیاط معروف به بهشتیان است که قبل از آن دفتر تجاری آقای تومانیانس ارمنی بوده است و نقل است رضاخان زمانی که قبل از کودتای تهران فرمانده قزاق در آقابابا بوده است، چندین بار برای گرفتن پول از تجارقزوینی به این مکان مراجعه کرده است.
حضرتی‌ها گفت: حیاط دیگری در سمت شرقی این مجموعه به نام حیاط قهرمانی وجود دارد که محل تجار ارمنی بوده است، تومانیانس به عنوان بزرگترین تاجر قزوینی در اینجا نیز دفتر داشته و بعدها در این مکان کارخانه آرد خود را تاسیس کرده که بعدها آنجا را به آقای بهشتیان می‌فروشد.
این کارشناس فرهنگی عنوان کرد: سمت شرق کاروانسرای سعدالسلطنه حیاط سعدیه است که یک ورودی از سمت خیابان داشته و با اختلاف سطح یک هشتی ورودی دارد که روزگاری چاپخانه تقوی و حمام سعدیه در آنجا مستقر بود.
وی افزود: فاصله بین حیاط سعدیه و قهرمانی یک فضای انباری است که یک قسمت آن اکنون به عنوان خانه فرش دیده می‌شود.
حضرتی‌ها یادآور شد: از دیگر فضاهای مهم این مجموعه حیاط قیصریه و چهارسوق است که در آن علاوه بر حجره‌هایی که در گذشته کار تجارت می‌کردند، آب‌انبار و فضای عمومی دیگر پیش‌بینی شده است.
وی بیان کرد: بزرگترین مجموعه سعدالسلطنه قسمت شترخوان است که یک ورودی اصلی از راسته وزیر داشته و یک ورودی آن به قیصریه باز می شود که مال‌التجاره از یک درب وارد شده و مرکب‌ها و شترها در اینجا بارانداز می‌کردند و از این محل بار به حجره‌ها توزیع می‌شده است.
این پژوهشگر تاریخ قزوین تصریح کرد: این فضا در سال 1312 یک سال قبل از ترور ناصرالدین شاه به بهره‌برداری می‌رسد، بعد از اینکه سعدالسلطنه از قزوین می‌رود، به دلیل قدرت و نفوذی پیدا می‌کند، پسردایی اش صدرالعظم شده و شرایطش بسیار تغییر می‌کند.
وی افزود: محمدباقرخان تبدیل می‌شود به یک کارگزاری که تقریبا تمام پروژه‌های دانه درشت دولتی را برعهده می‌گیرد، در واقع دایی او امین‌السلطان امتیازها را گرفته و اجرا را به دست سعدالسلطنه می‌داده است و این فراز و فرودها شخصیت او را کاملا تغییر می‌دهد.
حضرتی‌ها عنوان کرد: بعد از محمدباقرخان سعدالسلطنه فرزندانش این مکان را با وجود اینکه ملک شخصی نبود می‌فروشند و آن را تکه تکه می‌کنند.
این کارشناس میراث فرهنگی یادآور شد: قسمت شترخوان مجموعه را مرحوم معتمدی می‌خرد و آنجا کارخانه خشکبار و کشمش دایر می‌کند و قسمت قیصریه را به مرحوم موذنی می‌فروشند و قسمت قهرمانی را همانطور گفته شد تجار ارمنی خریده و آنجا به تجارت می‌پردازند.
متروک شدن سرای سعدالسلطنه در دوران پهلوی اول
وی همچنین با اشاره به نقش جنگ جهانی در سرنوشت این مجموعه تاریخی اظهار کرد: در جنگ جهانی اول ابتدا روس‌ها فضا را تصرف کرده و ذخایر آذوقه خود را در آن مستقر می‌کنند و در اواخر جنگ جهانی با انقلابی که توسط کمونیست‌ها در شوروی اتفاق می‌افتد آنها از ایران خارج شده و پای نیروی اشغالگر انگلیس به این مکان باز می‌شود.
حضرتی‌ها بیان کرد: با شروع این جنگ همه ارتباطات بازرگانی قزوین با روس‌ها عملا قطع شده و و تجارت قزوین زمین می‌خورد و تجار بزرگی ورشکست می‌شوند، لذا شرایط مجموعه سعدالسلطنه کاملا دگرگون شده و کم‌کم متروک می‌شود و کارکرد بین‌المللی خود را از دست می‌دهد.
وی ادامه داد: بعد از آن در زمان کودتای رضاشاه با ورود فرهنگ تجدد و نوگرایی، تقریبا اکثر کاروانسراها به گاراژ تبدیل شده و کاملا متروک و تخریب می‌شود.
این کارشناس میراث فرهنگی بیان کرد: زمانی که میراث فرهنگی این مکان را برای مرمت در اختیار می‌گیرد، در سال 1376 حدود دوهزار مالک داشت که گرفتن توافق و آزادسازی آن با چالش زیادی روبرو بود و این روند سال‌ها طول کشید.
حضرتی‌ها تاکید کرد: در آن زمان تخریب فضای شترخوان این مجموعه به گونه‌ای بود که تنها پنج ستون و یک سقف از آن باقی مانده و تقریبا هیچ چیز دیگری وجود نداشت.
وی افزود: ستون‌های دیگر براساس الگوگیری پنج ستون اصلی باقی مانده در طی دو سال ساخته شد و در سال 1378 اولین کاربری که برآن تعریف شد نمایشگاه کتاب بود و بعد از آن در قالب طرح پردیسان به شهرداری در جهت احیای مجموعه سپرده شد.
بازار وزیر یا سرای چوب‌برها؟
این پژوهشگر حوزه تاریخ و فرهنگ قزوین با بیان اینکه بعد از جنگ جهانی دوم قسمت چهارسوق سعدالسلطنه در اختیار چوب‌برها قرار گرفت، خاطرنشان کرد: اوایل چوب‌بری با ابزار دستی صورت می‌گرفت که تهدیدی برای مجموعه وجود نداشت، اما با ورود ماشین‌آلات به این هنر دستی و لرزش و ارتعاشی که مجموعه را تهدید می‌کرد، با حضور آنان در این فضا مخالفت شد.
وی بیان کرد: البته روند باز پس‌گیری فضای قیصریه و چهارسوق از چوب‌برها در ازای زمین معوض بسیار پرچالش و زمان‌بر بود که در مقطعی برخی از این چوب‌برها به مصداق ضرب‌المثل «دیگی که برای من نجوشد، سر سگ در آن بجوشد» فضای چهارسوق را به آتش کشیده و موجب خسارات فراوانی به فضای آن شدند.
حضرتی‌ها در پایان گفت: کاروانسرای سعدالسلطنه در سال ۱۳۷۷ ثبت ملی شد و قسمت‌های زیادی از آن مرمت شده است و هم اکنون به عنوان بزرگترین کاروانسرای سرپوشیده درون شهری جهان شناخته می‌شود که نمایانگر فرهنگ و تمدن پرافتخار قزوینی‌ها در جهان است.
کاروانسرای سعدالسلطنه در طی دوران طولانی تاریخ پرتلاطمی را به خود دیده، اکنون بعد از سال‌ها تلاش و مرمت از سوی سازمان میراث فرهنگی و شهرداری قزوین و دیگر نهادهای فرهنگی در دوره‌های مختلف، این اثر فاخر تاریخی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسیده است که این امر مهم باعث نمایش شکوه فرهنگ و عظمت تاریخی این استان برای جهانیان در عرصه‌های مختلف خواهد شد.
انتهای خبر/2001
دیدگاه ها