خان‌های خفته خرقان؛ تجلی تاریخی‌ترین آرامگاههای قزوین

به گزارش خبرنگار فرهنگ و هنر صبح قزوین، منطقه خرقان نام ناحیه‌ای است که از مشرق به بویین زهرا، مغرب به خمسه، شمال به قزوین و جنوب به رزن محدود می‌شود؛ از جالبترین برج‌های خرقان دو برج آرامگاه است که در گذشته بطور کلی ناشناخته باقی مانده بود.

براساس کتیبه، گنبد برج شرقی (برج قدیمی)، این بنا در ۴۶۰ هجری احداث شده و معمار آن محمدبن مکرالزنجانی القبه بوده و براساس کتیبه سردر برجج غربی (برج جدید)، بنا در ۴۸۶ ساخته شده و معمار آن ابوالمعالی‌بن مکرالزنجانی بوده است.

دوبرج مزبور در حدود یک کیلومتری آبادی حصارقوشه امام یا حصار ارمنی قرار دارند؛ در فاصله پانصدمتری برج‌های خرقان تپه عظیمی بچشم می‌خورد که از جمله تپه‌های باستانی این ناحیه بشمار می‌رود و معروف است که از دیرباز بعنوان یکی از محل‌های عمده سکونت مورد توجه بوده است.

برج‌های دوگانه خرقان در محوطه مسطحی در فاصله ۲۹ متر از یکدیگر قرارگرفته‌اند؛ برج شرقی قدیمی‌تر از بنای برج غربی است؛ و بنابر کتیبه‌های موجود در دو بنا اختلاف زمان ساختمان ۲۶ سال است.


آرامگاه قدیمی‌تر دارای نقشه هشت ضلعی است؛ در گوشه‌های برج هشت ضلعی ستون‌های مدور نگهدارنده‌ای مشاهده می‌گردد؛ تا قبل از تعمیرات سال ۱۳۴۷ قسمتی از اطراف بنا و پایه‌ها برراثر سیلاب مسیل مجاور، در زیر قشری از رسوبات قرار داشت و همچنین تا ارتفاع حدود دومتر، ستون‌های مدور و برخی از اضلاع برج بر اثر صدماتی که دیده بودند توسط روستائیان بنحو ابتدائی تعمیر شده بود.

تمامی بنا به ضخامت ۶۰ سانتی‌متر به وسیله آجرهای ساده بنا گردیده و سپس روی آن پوششی تزیینی با آجر به ضخامت ۲۱ سانتی‌متر انجام شده است.

قطر ستون‌های مدور واقع در گوشه‌ها بجز دوتای آنها که پلکان مارپیچ منتهی به بام دیگر را در برمی‌گیرد، همگی یکسان است؛ این دو ستون در دو طرف ضلعی قرار دارند که یک ضلع با محل در ورودی فاصله دارد؛ برای راه یافتن به پلکان‌ها باید از در مستطیل شکل کوتاهی که در داخل اتاق مقبره قرار دارد عبور نمود.

تمامی نمای برج دارای یک روکار آجری تزیینی است؛ وجود همین تزیین آجری، منظر برج را بصورت یکی از زیباترین و چشم‌گیرترین آثار معماری قرن پنجم درآورده است.


این بقعه از نظر تزیینی دارای جلوه خاصی است؛ چنانچه برروی دیوارهای اضلاع هشتگانه و قسمت کاربندی و زیرگنبد آن، آثار ارزنده‌ای از دیوارنگاره(دوره سلجوقی) وجود دارد که در نوع خود کم سابقه و حائز اهمیت بسیار است. برج دوم از نظر طرح و نقشه شباهت بسیار زیادی یه بنای قدیمی دارد؛ نقشه آم نیز هشت ضلعی است و در گوشه‌ها، ستون‌های مدور به‌کار برده شده است؛ در این اثر ارتفاع ستون‌ها کمی بیشتر از برج قبلی است و تا روی ساقه گنبد ادامه یافته و چنین می‌نماید که به یک کلاهک گنبدی شکل ختم می‌‌شده است.

گنبد خارجی آن نظیر بنای قبلی دارای رگه‌های برجسته آجری‌ می‌باشد؛ وضع در ورودی آرامگاه موید آن است که در دوره‌های بعد دچار دستکاری شده و تغییراتی در آن راه یافته است؛ به احتمال می‌توان گفت که ورودی مزبور در اصل حالت چشمگیری داشته و برفراز آن طاق یا پیش‌خوان تزیینی کم برجسته‌ای وجود داشته است‌.

از نظر تزیینی بنای مزبور در مقایسه با برج قدیمی اختلاف‌های قابل ملاحضه‌ای را نشان می‌دهد که بیشتر مربوط به نماسازی اضلاع و سردر ورودی است.



در قسمت ساقه گنبد از همان شیوه برج قدیمی الهام گرفته شده؛ چنانکه قسمت بالای ساقه را دورتادور هشت حاشیه پهن با نقوش هندسی و پیچ در پیچ بسیار زیبا فراگرفته و سپس در زیر آن یک حاشیه باریک کتیبه به‌خط کوفی که نوشته آن همان آیات نوشته شده برروی برج قدیمی‌تر است خودنمائی می‌کند. درباره نحوه آجرکاری باید گفت که در این بنا شیوه‌ای تازه به‌کار گرفته شده که در بناهای بعدی چون گنبد سرخ مراغه مورد تقلید قرار گرفته است.

تا چندین سال پیش در داخل هریک از دو آرامگاه مزبور ضریح چوبی قرار داشت که از کارهای نجاری ک منبت دوره صفویه بشمار می‌رفت؛ نوشته روی دو ضریح حائز کمال اهمیت است و نشان می‌دهد که بنای متعلق به آرامگاه دو شخصیت تاریخی چگونه به صورت دو امامزاده مورد احترام قرار گرفته و نام جدید بر آنها نهاده شده است.


تا اوایل دهه۱۳۴۰، بر اساس نوشته‌های کتیبه‌های روی ضریح‌های چوبی تصور می‌شد که این دو بنا آرامگاه دو امامزاده به نام‌های حدیده‌خاتون و محمد از فرزندان موسی‌بن‌جعفر هستند اما با بررسی‌های بعدی شخص شد که دو ترک سلجوقی به نام‌های «ابوسعید بیجار پسر سعد» و «ابومنصور ایلتای‌تی پسر تکین» در این بناها دفن شده‌اند. به عقیده برخی، ساخت مقابر خرقان در فضای خارج از شهر به سبک ترکان سلجوقی و تقلید از چادرهای صحرانشینی بوده است.

از نظر معماری گنبد، اولین نمونه‌های گنبدهای نار (پیازی و نیم‌کره) و قدیمی‌ترین گنبدهای دو پوسته گسسته (میان تهی) در این برج‌ها دیده می‌شود. بطور کلی باید گفت که برج‌های دوگانه را می‌توان بخصوص از نظر آجرکاری با برج شبلی دماوند که به‌نظر اثری از دوره آل‌بویه با تعمیرات و تزییناتی از دوره سلجوقی است قابل مقایسه دانست.

انتهای پیام/۳۰۰۳