مسجد جامع قزوین با هنر ایرانی-اسلامی چشم‌نوازی می‌کند/ تاریخی به‌یادگار از دوره سلجوقی و صفوی

به  گزارش خبرنگار فرهنگ ‌و هنر صبح ‌قزوین؛ مساجد از گذشته‌های دور نزد مسلمانان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و است؛ به همین علت معماران و فرهیختگان هنر در خلق این اماکن مذهبی دستی چرخانده و مساجد را به نِمود باشکوهی از هنر برای مسلمان بنا کردند.

مساجد یکی از نمودهای بارز ایران اسلامی است و در سطح کشور نمونه‌های هنری و تاریخی بسیاری از این مساجد ساخته شده که با گذشت زمان این مکان‌های مقدس با قدمت تاریخی خود به بخشی از میراث فرهنگی، هنری و آثار باستانی تبدیل شدند.

استان قزوین که از گذشته‌ی دور همواره میزبان و خالق بسیاری از آثار هنری فرهیخته‌ ایران است نیز از وجود این اماکن بی‌بهره نبوده و مساجد بسیاری در سطح استان با هنر زیبا و قدمت بالا همواره مورد توجه مردم قرار گرفته‌است.

مسجد جامع استان قزوین که تلفیقی از شاهکار معماری ایرانی و اسلامی است از گزیده مساجدی است که دیوارها و نقش و نگارهای آن برای انسان خاطره‌ای از تاریخ و هنر را زنده می‌کند و خواه ناخواه انسان را در سکوت تماشا به شنیدن صدای هنر ترغیب می‌کند.

کتاب مینودر یا باب الجنه قزوین کتاب نسبتا قطوری است که پیشینه‌ای از وقایع استان قزوین را در دل خود جای داده‌، سید محمدعلی گلریز در بخشی از  این کتاب که در سال ۸۲ و در انتشارات طه چاپ شده بخش عظیمی از تاریخ مسجد جامع استان قزوین را معرفی کرده است.

مسجد جامع یکی از مساجد مهم استان قزوین است که در محله‌ی دباغان و در کنار حاشیه‌ی غربی خیابان سپه واقع شده‌است. گنبد باشکوه، مناره‌های مجلل، ایوان‌های رفیع، گچ‌بری‌های نفیس و ساختمان محتشم این مسجد نشانه‌ای از بهترین سبک معماری و هنر دوره‌ی سلجوقی و صفوی است.

مسجد جامع قزوین در قرن هفتم درهای متعددی داشته که متاسفانه بعد از حمله‌ی مغول تا دوران صفوی از وضع مسجد و درهای آن اطلاعاتی در دسترس نیست؛ اما مسجد جامع فعلی دارای دو درب یکی در مشرق و دیگری در شمال غربی است که درب شرقی این مسجد در خیابان سپه واقع شده‌است.

ایوان جنوبی مسجد از بنای شاه‌عباس دوم بوده و تاریخ بنای آن 1096 است، همچنین تاریخ سردر مزبور به پنجاه سال پس از تاریخ بنای ایوان برمی‌گردد از این رو به احتمال زیاد می‌توان گفت که سردر مسجد از بناهای این پادشاه است.

پس از 117 سال که سردر این مسجد درحال تخریب بود فردی به نام "محمدصادق خان" در سال 1191 هجری مرمت این بنا را آغاز  کرد و کتیبه‌ای از کاشی و اشعار آن را مزین کرد که بیت اول این شعر چنین است:

این مسجد جامعی که از حسن مقام است                                                        پیوسته بود محل فیض رحمان

با گذشت 60 سال سردر مسجد تخریب شد و این‌بار شاهزاده علی نقی میرزایی رکن الدوله فتح‌علی شاه فرماندار قزوین در سال 1251 هجری مرمت این بخش از مسجد را آغاز کرد و اشعاری را با خط نستعلیق ممتاز در این منصوب کرد.

آخرین باری که سردر مسجد رو به ویرانی بود حاج مهدی قزوینی سردر هشتی آن را با آجر تراشی مجلل و زیبایی بنا کرد و شعر زیر را روی کاشی آن منقوش کرد.

این مسجد جامع که بود در قزوین                                                            الحق نبود قرینه‌اش روی زمین

کریاس درش خراب شد از بنیان                                                              مهدی سنمار ز نو ساخت متین

درِ دوم بعد از ورودی درب بزرگ و گذر از دالان روباز به عرض 10 متر قرار داشت که کریاسی آن پشت ایوان شرقی مسجد واقع شده و دو راهرو شمالی و جنوبی طرفین ایوان آن‌را به حیاط مسجد پیوند می‌داد و دو ردیف حجره در شمال و جنوب دالان مسکن فقرا بود که البته حالا مسدود شده و به ظاهر بقایای مدرسه‌ است.

در وسط دالان علاوه بر حوض آب، دو درب شمال و جنوب بود که درب شمالی به سرویس بهداشتی حیاط و درب جنوبی به خارج از مسجد منتهی می‌شد.

درب دیگر مسجد در ابتدا از پشت ایوان غربی بود که بعدها مسدود شد و در سال 1272درب دیگری به خارج باز کردند که این درب از آخرین طاق‌نمای شمالی که به دیوار غربی مسجد اتصال دارد داخل دالان کوتاه سرپوشیده می‌شود و به درب می‌رسد.

از داخل دالان دربی به رواق جنوبی و دربی به رواق شرقی منتهی می‌شود و یک درب هم از شمال به حیاط کوچکی که در دالان است باز می‌شود که البته اتاقی در این مکان وجود دارد.

بالای این درب که کوچکتر از درب شرقی است کتیبه‌ای از کاشی لاجوردی به خط نسخ با آیاتی از قرآن مزین شده‌است.

مساحت مسجد جامع به نقل از کتاب مینودر 4 هزار متر بوده و در چهار طرف آن چهار ایوان رفیع قرار دارد که ایوان جنوبی بلندتر و محتشم‌تر از ایوان‌های دیگر است.

در طرفین ایوان شمالی دو مناره زیبا سر به آسمان کشیده و در طرفین ایوان جنوبی دو گوشواره وجود دارد که طاق‌نمای این دو گوشواره اشکوب اول را با آجر گرفته و از نیمه به بالا جای پنجره وجود دارد که روی آن‌ را سفید کرده‌اند. در طبقه‌ی بالای گوشواره‌ها در و پنجره‌ای وجود ندارد و مشرف به حیاط مسجد است.

در دو سوی هر ایوان دو رواق طولانی وجود دارد که هر رواق به نام امام جماعت که سال‌ها در آنجا نماز می‌خواند معروف شده‌است.

رواق‌های شرقی مسجد جامع از تمام رواق‌های مسجد باریک‌تر و رواق‌های جنوبی نسبت به سایر رواق‌ها بزرگتر و وسیع‌تر است. قسمت شمال رواق‌ها یک متر از كف حياط بالاتر است ولي در دوطرف شرقی و غربی بيشتر از يك متر ارتفاع ندارد.

نمای خارجی رواق‌های جنوبی كه كمی از كف حياط مرتفع‌تر هستند از هر طرف ايوان چهار طاق‌نما و نمای رواق‌های شرقی و غربی سه طاق‌نما هستند؛ اما نمای خارجی رواق‌های شمالی از هر طرف ايوان، پنج طاق‌نما با آجر‌های ظريف، ستون و لچكی هستند كه با كاشی مزين شده‌اند.

آخرين طاق‌نمای غربی در طرف جنوب درب بزرگ قرار دارد كه راهرو رواق غربی در زيرزمين يا سرداب مسجد است.

در بين رواق‌های جنوبی دو صفه وجود دارد كه يكی بنام طاق هارونی منتسب به هارون الرشيد و دیگری به نام طاق احمديه يا حلاج است.

در وسط حياط، حوض بزرگی وجود دارد كه از خيابان سپه آب می‌گيرد. در بين حوض و ايوان شرقی آبخوره‌ای وجود دارد و با پيمودن 10 پله به سمت پايين به قنات خمارتاش منتهی مي‌شود كه آب قنات از ميان آبخوره مي‌گذرد و به طرف جنوب شهر و بيرون از دروازه امام زاده حسين (ع) می‌رسد.

درخصوص ایوان‌های مسجد جامع باید گفت که این مسجد دارا‌ی چهار ايوان است، ايوان شمالی با دو مناره‌ی باشكوه در طرفين ‌و كاشی‌های رنگارنگ مزين شده‌است كه اداره باستان‌شناسی در سال‌های ١٣٣٣ الی ١٣٣٥ هجری گلدسته‌های بالای مناره را از نو ساخته و هر دو مناره را با لچكی‌های ايوان احيا كرده است.

 اين مناره‌ها علاوه بر اینکه زيبا هستند باعث استحكام بيشتر بنا نیز می‌شوند كه كيفيت فنی اين مناره‌ها مانند مِنارجُنبان بوده و هنوز مشخص نشده است.

ايوان غربی اين مسجد رو به روی ايوان شرقی بنا شده و در هر دو طرف آن دو راهرو شمالی و جنوبی وجود دارد كه به هشتی پشت ايوان منتهی می‌شود. اين ايوان از آثار دوره صفويه است كه از تزئينات كاشی با خط نستعليق و رنگ آبی لاجوردی، دو بيت شعر باقی مانده است.

 از ايوان غربی يك راه به رواق جنوبی وجود دارد و يك اُرسی سه چشمه هم از ايوان به رواق شمالی باز مي‌شود.

به گفته‌ی کتاب مینودر ايوان جنوبي مهمترين ايوان مسجد به شمار می‌رود كه از لحاظ عظمت، رفعت بنا، اُسلوب ساختمان و تزئينات از بناهای كم نظير به حساب می‌آید و این بخش از بنا توسط شاه عباس دوم صفوی در سال ١٠٦٩ هجری قمری ساخته شده و قطر ديواری كه اين ايوان را از طرف جنوب به گنبد متصل می‌كند شش آجر است.

 آزاره‌های ايوان جنوبی با سنگ و بقيه‌ی بنا با آجر ساخته شده كه بندكشی آجرها با گچ و در آن كاشی‌های باريك لاجوردی به كار رفته و اسلوب ساختمان ايوان جنوبی به صورت دو اشكوبه است. اشكوبه زيرين سه چشمه و در جنوب واقع شده كه به معنی ورود و خروج مقصوره يا شبستان زير گنبد است.

دو چشمه از شرق به غرب بر رواق‌های طرفين گنبد وجود دارد. بالای اشكوبه اول پنج غرفه فوقانی بنا شده كه راهرو آنها پلكانی بوده‌است اطراف اين دو طبقه را كاشی‌های رنگارنگ زينت داده و بين اشكوبه اول و دوم دو كتيبه‌ی باريك به خط نستعليق و به رنگ لاجوردی با زمينه ليمويی وجود دارد.

بالای اشكوبه دوم كتيبه ديگری به خط نسخ عالی سوره‌ی مباركه جمعه را با رنگ طلايی بر روی كاشی لاجوردی منقوش كرده‌است.

از كتيبه‌ی دوم به بالا طاق ايوان شروع می‌شود، قسمت جنوبی ايوان كه دارای سه چشمه راهرو است و ورود و خروج مقصوره زير گنبد محسوب می‌شود دارای دو ستون بزرگ به قطر ١٩ آجر است كه اين چشمه‌های سه گانه را از هم جدا می‌كند.

کتاب مینودر درباره‌ی گنبد مسجد جامع نیز توصیفات را مطرح کرده‌است.

شبستان يا مقصوره معروف به طاق جعفری بنای اوليه و اصلی گنبد به صورت مربع متساوی الاضلاع است كه به گفته باستان شناسان تاریخ بنای آن به يكی از آتشكده‌های دوره‌ی ساسانی بازمی‌گردد و در سال ١٠٩٢ كه هارون الرشيد در مسير خراسان به قزوين آمد جامعی بنا كرد كه تاكنون برپاست و به طاق هارونی معروف است.

شكل گنبد كه آن را قبه می‌نامند به شكل خربزه‌ای شکل است که رو سازی متن آن از كاشی لاجورد و كاشی‌های رنگارنگ است.

مقصوره دارای دو راهرو است كه هر يك بر رواق‌های طرفين جهت دارد همچنين در ديوار شرقی دو ارسی و سه چشمه و در ديوار غربی يك ارسب سه چشمه بر رواق‌های شرقی و غربی بازمي‌شود.

در وسط ديوار جنوبی مقصوره محرابی از سنگ‌های مرمری صيقل خورده و شفاف بنا شده که با كاشی‌های رنگارنگ زینت یافته‌است. يك قطعه از مرمرها كه در وسط محراب قرار دارد به قدری شكاف است كه هنگام تابش آفتاب از پشت محراب مانند چراغی روشن و فروزان عمل می‌کند.

در جبهه‌ی محراب كتيبه‌ی كوتاهی وجود دارد كه به دستور شاهزاده علي نقي ميرزا ركن الدوله در سال ١٢٣٨ با خط نستعليق در متن ساروجی گچ بری شده‌است.

به نقل از کتاب مینودر اهميت طاق جعفری و مقصوره خمارتاش بخاطر كتيبه‌های نادر اين بقعه است و در اين گنبد پنج كتيبه با متن‌های ظريف و قشنگ گچ بری شده که كتيبه‌ی اول به خط ثلث و قلم درشت در هشت ضلع گنبد، كتيبه‌ی دوم به خط كوفي، كتيبه‌ی سوم سوره‌ی بقره به خط كوفی مارپيچ، كتيبه‌ی چهارم به خط نسخ ثلث و كتيبه‌ی پنجم به خط نسخ كوفی مزين شده‌است.

علی نصیری در گفت‌وگو با خبرنگار صبح ‌قزوین با اشاره به بنای مسجد جامع استان قزوین اظهار کرد: مسجد جامع استان قزوین با مساحت ۱۲ هزار  و 500 مترمربع یکی از کهن‌ترین مساجد چهار ايواني ایران است.

وی افزود: قدیمی‌ترین قسمت این بنا طاق هارونی در سال 192هجري قمری بنا شده‌است؛ همچنین این مسجد زیبا با تزئینات کاشی کاری، گچ بري، حجاری، رسمی بندی و تزئینات چوبی ارسی‌ها مزین شده‌است.

مسئول مرمت و بازسازی مسجد جامع استان قزوین اذعان کرد: کاشی‌کاری‌های مسجد از تنوع مختلفی برخوردار است. بخشی از این کاشی‌‌کاری‌ها، کاشی‌های هفت‌رنگ اطراف مناره، کاشی‌کاری‌های معرق در چهار طرف ایوان‌ها و مفرغ کار شده‌است.

نصیری بیان کرد: تاریخچه‌ی مسجد جامع استان قزوین حول محور سه الی چهار تاریخ متغیر است، اولین تاریخ مرتبط با این مسجد به سده‌ی اول تاریخ اسلام در زمان هارون الرشید بازمی‌گردد که در این تاریخ ضلع جنوب غربی مسجد با عنوان طاق هارونی بنا شد.

وی گفت: تاریخ دوم مربوط به قرن هفتم و دوره‌ی خمارتاش باز می‌گردد که در این زمان گنبدخانه یا مقصوره‌ی مسجد جامع بنا شده‌است.

این مقام مسئول ابراز کرد: مقصوره خمارتاشی که در ضلع جنوبی مسجد قابل مشاهده است به دستور امیر خمار تاش ابن عبداله عمادی، وزیر سلطان ملکشاه سلجوقی در سال ۵۰۰ هجری قمری بنا شده و پنج ردیف کتیبه‌هایی با طرح خط کوفی گلدار، نسخ و ثلث هربیننده‌ای را مجذوب خود می‌کند.

وی تصریح کرد: گچ‌بری مقصوره‌ی مسجد جامع در دنیا نظیر ندارد زیرا در داخل گچ‌بری‌ها، ضخیم‌کاری‌های خاصی طراحی شده و در تزئینات مقصوره سوره‌ی جمعه و بقره به طور کامل نوشته شده‌است.

نصیری گفت: ایوان شمالی و یا مناره‌های مسجد جامع نیز در دوره‌ی صفوی بنا شده و ایوان غربی و شرقی مسجد جامع به دوره‌ی قاجاریه بازمی‌گردد.

وی درباره‌ی توصیف بنای این مسجد عنوان کرد: مسجد جامع استان قزوین دارای جلوخان‌ خاصی است که همواره هر ببینده‌ای را برای حضور در مسجد دعوت می‌کند، سپس  کریاسی مسجد جامع که در تمام کشور نظیر ندارد پیش چشم آدمی نقش می‌بندد.

این مقام مسئول ادامه داد: بعد از گذر از کریاسی وارد راهرویی به مساحت ۵۰ مترمربع می‌شویم که دو طرف این راهرو در گذشته مدرسه بوده‌ که در زمان قاجار به طور کلی مخروب شده و مدرسه در سمت راست و سمت چپ نیز حمام سیدیان قرار داشته که در گذشته بسیاری از مساجد ارزشمند دارای حمام بوده‌اند.

وی افزود: دهلیز مسجد مکان بعدی است که گردشگران وارد آن می‌شوند. این دهلیز با مشبک کاشی‌های بسیار زیبا تزئین شده و حیاط مرکزی مسجد بعد از آن قرار دارد، حیاط مرکزی دارای تناسبات طلایی بوده که در ضلع جنوبی آن مقصوره و گنبدخانه قرار دارد.

مسئول مرمت و بازسازی مسجد جامع استان قزوین بیان کرد: حیاط مسجد دارای هشت رواق است که هریک از رواق‌های اطراف حیاط به نام امام‌جماعت و پیش‌نمازی که در آن زمانی نماز برگزار می‌کرد؛ معروف شده‌است به عنوان مثال یکی از این شبستان‌ها به نام حلاج اولین امام جمعه‌ی این مسجد به ثبت رسیده و بعد از آن به نام امام جمعه‌های فعلی ثبت شده‌است.

وی گفت: رواق‌های شرقی از همه باریک‌تر و رواق‌های جنوبی از رواق‌های دیگر بزرگتر و وسیع‌تر هستند. در بخش شمالی حیاط، رواق‌ها حدود یک متر از کف حیاط بالاتر است ولی در دو طرف شرقی و غربی بیش از نیم متر از کف حیاط ارتفاع ندارد.

نصیری افزود: نمای خارجی رواق‌های جنوبی از هر طرف چهار تاق‌نماست و نمای رواق‌های شرقی و غربی، از هر طرف سه تاق‌نماست و در ایوان شمالی از هر طرف پنج تاق‌نما مشاهده می‌شود.

وی در ادامه بیان کرد: در بین رواق‌های جنوبی دو صفه وجود دارد که یکی به نام "طاق هارونی" مشهور شده و بنای آن منسوب به هارون‌الرشید است و صفه دیگر، "طاق احمدیه" یا "طاق حلاج"نام دارد.

نصیری تصریح کرد: پشت رواق‌های مسجد نیز هشت شبستان‌ شکل گرفته‌اند و در جلوی این شبستان‌ها در چهار طرف چهار ایوان بنا شده‌است و تزئینات این شبستان‌ها با نجاری و چوبکاری مزین شده و مشبک‌کاری و معرق‌کاری زیبایی در آنها اعمال شده‌است.

وی تاکید کرد: بخش دیگر مسجد نیز شامل مناره‌ی مسجد می‌شود و این مسجد جزو معدود مساجد مناره‌دار ماندگار کشور بوده و  چهار طرف حیاط ارسی زیبا و نفیس قرار گرفته‌است.

این مقام مسئول ابراز کرد: در میان حیاط حوض بزرگی وجود دارد و میان حوض و ضلع غربی حیاط مسجد آبخوره‌ای به چشم می‌خورد. این آبخوره محل عبور قنات بوده و در گذشته برای وضو، استراحت و نوشیدن آب به این مکان مراجعه می‌کردند و اصطلاحا به آن آخوره می‌گفتند.

وی با اشاره به مرمت بنای مسجد جامع عنوان کرد: مرمت مسجد جامع استان به صورت مستمر از دو الی سه سال گذشته آغاز شده‌است. ایوان جنوبی این مسجد ۲۵ درصد از مراحل مرمت را پشت سر گذاشته و در مرحله‌ی نازک‌کاری و کلاف کشی قرار دارد.

نصیری در پایان گفت: مرمت ایوان غربی به صورت ۱۰۰ درصد انجام شده و مرمت استحکام بخشی و تزئینات آن بطور کامل انجام شده‌است. ایوان شمالی این مسجد نیز مراحل مرمت تزئینات شامل گچ‌بری، رسمی‌بندی، کاشی‌کاری و حجاری را به صورت ۷۰ درصد پشت سر گذاشته‌است.

به گزارش صبح قزوین؛ طبق اسناد اداره‌ی کل حفظ آثار باستانی و بناهای تاریخی، مسجد جامع استان قزوین با شماره ۱۲۱ ثبت ملی شده و طبق ثبتیات این سند شبستان مسجد جامع در سال ۵۰۰ الی ۵۰۹، ایوان جلوی شبستان در سال ۱۰۶۹ و دو مناره‌ی بالای ایوان در سال ۱۲۳۸ ساخته شده‌است.

انتهای پیام/3003