گذری بر "سپه"، نخستین خیابان ایران/ کنجی از تاریخ غنی قزوین را به تماشا بنشینید+تصاویر

اما در نگاهی عمیق‌تر، می‌توان هویت و شناسنامه هر شهری را به همین اجزا و کالبدها گره زد که فارغ از آدم‌ها، نیز خود گویای گذر زمان و لوحی برای ثبت و ضبط اتفاقات در طول تاریخ هستند که گاهی هم خود، بازیگر نقش اول این جریانات تاریخی هستند.

خیابان، یکی از همین اجزاست که اگر نباشد. شهر واقعی شکل نخواهد گرفت؛ خیابان که می‌گوییم، فقط منحصر به گذر روزمره عابران نیست بلکه در همین خیابان‌هاست که هزاران اتفاق تلخ و شیرین رقم می‌خورد و حتی اتفاقاتی را در هر ساعت از شبانه روز به خود می‌بیند که از چشمان ما پنهان است.

قزوین، از شهرهای کهن و قدیمی ایران است که به لحاظ پیشینه تاریخی نیز ۱۱ درصد آثار تاریخی ملی ثبت شده در کشور مربوط به استان قزوین است و از این نظر رتبه نخست کشور را دارد.

خیابان “سپه” به عنوان یکی از خیابان‌های معروف شهر قزوین، بارها به گوشمان خورده است و هر علاقه‌مندی برای گردشگری یا گذرش از این خیابان افتاده یا اینکه به عنوان یکی از آثار ملی ایران، درباره‌اش شنیده و مطالعه کرده است.

در این گزارش می‌خواهیم گذری بر نخستین خیابان طراحی‌شده ایران بپردازیم؛ این خیابان در دورهٔ صفوی در زمان پایتختی قزوین، احداث شد. در سال ۱۳۸۷ رسماً به عنوان اولین خیابان ایران در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

امروزه این خیابان به نام “خیابان شهدا” نامگذاری شده که درواقع محور اصلی تجمعات، راهپیمایی‌ها و برگزاری بسیاری از مناسبت‌های ملی، مذهبی و مردمی در این شهر است؛ اما با این وجود برحسب پیشینه تاریخی و عادت، همچنان به نام “خیابان سپه” توسط مردم نام برده می‌شود.

بدون شک یکی از راه‌های کسب اطلاعات درباره آثار تاریخی، نشستن پای صحبت‌های پژوهشگران و متخصصان حوزه گردشگری است؛ لذا به گفت‌وگو با محمدحسن سلیمانی که یکی از پژوهشگران تاریخ معاصر و قزوین‌پژوه است پرداختیم؛

وی با اشاره بر پیشینه و کارکرد خیابان سپه قزوین؛ می‌گوید: انتقال پایتخت از تبریز به قزوین در دوره شاه تهماسب صفوی، سبب احداث کاخ‌ها، عمارت‌ها و باغ‌های متعددی در مجموعه بزرگی تحت عنوان «دولتخانه» در این شهر شد.

سلیمانی ادامه می‌دهد: خیابان سپه و بخشی از پیرامون آن، که در دوره قاجاریه «محله خیابان» خوانده می‌شد و در همان مقطع، از آن به عنوان «خیابان دولتی» هم نام برده شده، از جمله مستحدثات صفویان در سال ۹۶۶ قمری در قزوین به شمار می‌رود.

این قزوین‌پژوه بیان می‌کند: این خیابان را برخی صاحب نظران، نیای خیابان چهار باغ صفوی(شاه عباسی) اصفهان دانسته‌اند و اولین خیابانی می‌دانند که در فضای شهری ایران شکل گرفته، همانگونه که تحت همین عنوان نیز در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

عبدی بیک و خیابان‌های دولتخانه صفوی

وی یادآور می‌شود: در سروده‌های «عبدی بیک نویدی شیرازی»، شاعر نامور دوره صفوی در وصف باغ‌ها و بوستان‌های دولتخانه صفوی قزوین، چندین بار از کلمه «خیابان» استفاده شده است؛ گرچه به طور کلی، منظور از خیابان در سروده‌های عبدی بیک، خیابان‌هایی هستند که جزیی از باغ شاه‌ است.

سلیمانی می‌افزاید: اما خیابان دیگری منتهی به دروازه باغ سعادت آباد بوده که عبدی بیک در سروده‌هایش آن را با نام «خیابان جعفرآباد» وصف کرده است. وی این گردشگاه عمومی را همانند راهی شاهی با دو دروازه در دو سوی آن توصیف می‌کند، که یکی از آنها راه به باغشهر جعفرآباد دارد و دیگری به داخل باغ شاه. این راه، وسیع، مسطح و راست بوده و درخت‌هایی، در کنار جوی اقبال، بر عرصه سبزش سایه گسترانده که محتمل است خیابان سپه کنونی باشد: «کرده خیابان مسرت فزای /گرد ملال از دل مردم زدای».

پژوهشگر تاریخ معاصر تصریح می‌کند: با آنچه عبدی بیک اشاره کرده، گمان می‌رود که دروازه باغ سعادت‌آباد در محدوده خیابان سپه کنونی قرار داشته است، نقشه ترسیمی انگلبرت کمپفر، موقعیت این دروازه را مقابل مسجد جامع عتیق، جایی که در دوره قاجاریه مهمانخانه شاهی در آن محل ساخته شد، نشان می‌دهد.

پیشینه احداث خیابان سپه

دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی معتقد است: «خیابان سپه یا خیابان دولتی که قدیمی‌ترین خیابان ایران نیز است، در هنگامی که این شهر پایتخت حاکمان صفوی بود، بنا به دستور شاه تهماسب اول صفوی در شمال محله شهرستان قدیم یا حصار شاپور، همزمان با ایجاد جعفرآباد یعنی عمارات و خانه‌های دو طرف این خیابان، باغ سعادت‌آباد، عمارت دولتخانه، حرمسرا و باغ‌های شرقی و غربی عمارت مذکور احداث گردیده است.»

به نوشته این پژوهشگر در کتاب «سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن»، نیز در زمان شاه صفی، خیابان دولتی “سپه” را از سوی جنوب امتداد داده و به گورستان جنوب شهر “گورستان کُهَنبر” رسانده‌اند. بعدها نام این خیابان بر منازل و مکان‌های اطراف آن و به عبارت بهتر بر قسمتی از محله شهرستانِ قدیم اطلاق گردید و این بخش از شهر را «محله خیابان» نامیدند.

ناصرالدین شاه قاجار نیز در «سفرنامه فرنگ»، هنگامی که در سفر سوم خود به اروپا در محرم سال ۱۳۰۶ قمری، اقامت کوتاهی در قزوین داشت، در توصیف این خیابان، نوشت: “خیابان خوبی هم مشجر آقا باقرخان ساخته است. خیلی خوب خیابانی است. از دروازه الی مهمانخانه. من توی کالسکه بودم… همینطور راندیم تا وارد آلاقاپو شدیم. این قزوین آن قزوین که دوازده سال پیش از این آمدیم نیست بالمره عوض شده است. در حقیقت آقا باقرخان سحر کرده و از نو ساخته است.”

میدان شاه و اختلاف دیدگاه‌ها

سلیمانی در ادامه این گفت‌وگو با خبرنگار ما بیان می‌کند: با این همه، اما در خصوص اینکه آیا محدوده فی مابین درب عالی‌قاپو تا مقابل مسجد جامع عتیق که حدود ۶۶ متر عرض و ۷۰۰ متر طول داشته، همان میدان شاه یا چوگان دوره صفوی است، اختلاف نظرهایی وجود دارد.

وی اضافه می‌کند: محمدعلی گلریز مولف “مینودر” معتقد است میدان شاه، از جمله آثار باشکوه صفوی در قزوین، خیابان سپه کنونی است؛ این دیدگاه مورد نظر دیگر صاحب نظران و پژوهشگران نیست و آنان، مکان میدان شاه را غرب دولتخانه صفوی، جایی در محدوده مسجد پنچه علی و کوچه دارالشفاهی(برق) در خیابان پیغمبریه تا حدود مجموعه سعدالسلطنه کنونی می‌دانند.

این روزنامه نگار ابراز می‌کند: به نظر می‌رسد با توجه به نقشه ترسیمی “کمپفر” که محل دروازه سعادت‌آباد را مقابل مسجد جامع کنونی دانسته، این خیابان از حد فاصل دروازه ذکر شده تا درب عالی‌قاپو، به عنوان یکی از خیابان‌های درون‌باغی مجموعه دولتخانه، محل دیدار شاه با مهمانان خود بوده و بر همین اساس، محتمل است مرحوم گلریز این محل را با «َت میدان» یا میدان «چوگان» و «شاه»، یکی فرض کرده باشد.

وی اذعان می‌کند: میدان شاه در غرب دولتخانه و باغ سعادت، شباهت تام و تمامی با میدان شاه (نقش جهان) اصفهان داشته؛ هر چند براساس آنچه که در برخی از منابع آمده، نسبت به آن میدان کوچک تر، اما از حیث زیبایی کمتر از آن نبوده است.

سلیمانی ابراز می‌کند: اختلاف بین پژوهشگران درباره پیشینه و یا کارکرد این محور در دوره صفوی، منحصر به جانمایی میدان شاه نیست که شماری را گمان بر آن است مکانی که “کمپفر” آن را در مقابل مسجد جامع عتیق، دروازه سعادت‌آباد می‌داند، میدانی بوده که از آن به عنوان «میدان کهنه» یاد شده و سابقه آن به مراحل اولیه شکل‌گیری شهر قزوین باز‌می‌گردد؛ این دیدگاه نیز از فرضیه‌هایی است که می‌تواند مورد بررسی و مداقه جدی در مطالعات تاریخی، معماری و شهرسازی قزوین قرار گیرد.

قزوین‌پژوه می‌گوید: خیابان سپه، در دوره قاجاریه علاوه بر آنکه به عنوان یک عبورگاه درون‌شهری محسوب می‌شد؛ مهم‌ترین فضای اجتماعی و تفرج‌گاهی این شهر هم بود. احداث مهمانخانه شاهی یا مهمانخانه بزرگ در جنوب این خیابان که در این مقطع خیابان دولتی نامیده می‌شد، بر اهمیت آن افزود.

از تغییرات کالبدی تا احداث مهمانخانه

به گفته دبیرسیاقی، “در زمان ناصرالدین شاه به مباشرت آقا باقر اصفهانی، به دستور میرزا علی اصغرخان اتابک در قسمتی از خیابان احداثی شاه صفی یعنی از مقابل مسجد جامع و بازارچه خیابان تا محل فلکه سپه فعلی، مهمانخانه، چاپارخانه، تلگراف خانه هند و اروپ احداث گردید و خیابان سپه را از شرق مهمان‌خانه در معبر باریکی به خیابان طهران متصل ساختند که هم اکنون محل بارفروشان [بازارچه] است.

این مهمان‌خانه و چاپارخانه در سال ۱۳۱۰ خورشیدی خراب شد و سبزه میدانی برجای آن احداث گردید که به سبب بی آبی مخروبه ماند و بعدا با رسیدن خط آهن به قزوین و بنا شدن ایستگاهی در جنوب شهر، خیابان سپه را تا عمارت ایستگاه امتداد دادند و سبزه میدان مذکور از میان رفت و در طرفین خیابان احداثی دکاکینی بنا گردید.”

سلیمانی یادآور می‌شود: نام خیابان دولتی در سال ۱۳۰۷ خورشیدی و چندی پس از سفر رضا شاه به قزوین، به خیابان «سپه» تغییر نام یافت. روزنامه بازپرس قزوین در شماره ۲۶، سال سوم، پنج شنبه سه مرداد ۱۳۰۷، با اعلام این خبر می‌نویسد: «از طرف بلدیه، بر حسب تصمیم متخذه، اسم خیابان دولتی به خیابان سپه تبدیل و روز گذشته، کاشی آن نصب شد.»

در خیابان سپه، آثار و بناهای تاریخی متعددی چون مسجد جامع عتیق، سر در عالی قاپو، مدرسه امید، هشتی باقیمانده از خانه میرزا حسن شیخ‌الاسلام، بقعه امامزاده اسماعیل، آب انبار مسجد جامع، عمارت هتل پاریس(ایران)، خانه رئوفی و خانه ابوترابی وجود دارند که هم اکنون نیز قابل بازدید است؛ اما یکی از آثار تاریخی و منحصر به فرد این خیابان، که متاسفانه به کلنگ تخریب گرفتار آمد و از بین رفت، مهمان‌خانه قزوین، نخستین هتل مدرن ایران بود.

به گزارش خبرنگار فرهنگ و هنر صبح قزوین، با تمام فراز و فرودها در طول تاریخ، اما خیابان سپه همچنان زنده و پویاست و زندگی در آن جریان دارد. خیابانی سنگ فرش شده با همان بافت تاریخی و ابنیه تاریخی که در خود جای داده است نیز هر بیننده‌ و رهگذری را به خود جذب می‌کند.

بدون شک هر گردشگری که وارد این خیابان شود دست خالی از آن بیرون نخواهد رفت؛ از زیبایی‌های بصری گرفته تا اصالت فرهنگی، دینی  و اجتماعی که در این بافت تاریخی حاکم است نیز همه را به نوعی بهره‌مند می‌سازد.

درواقع می‌توان گفت که خیابان سپه، تکه‌ای از پازل پیشینه تاریخی شهر قزوین است که اشک‌ها و لبخندهای فراوانی را به خود دیده و می‌بیند؛ حال بسته به نوع نگاه افراد است که چگونه ارمغانی از این کنج به جا مانده از دل تاریخ را برداشت کنند و در دفتر سفر خود به این شهر، ثبت کنند.

انتهای پیام/ 2002