مکتب تفکیک را بیشتر بشناسید/ آیا امام خمینی (ره) با علمای خراسان اختلاف داشتند؟

به گزارش سرویس فرهنگ وهنر صبح قزوین ، فوت علامه محمدرضا حکیمی ضایعه ای دردناک و ناراحت کننده بود. بسیاری این محقق والا مقام را به واسطه دوستی و نزدیکی با دکتر علی شریعتی یا نامه اش به فیدل کاسترو می شناسند. با این حال، محققان و اهل فضل می دانند که این محقق و قرآن پژوه فقید اصولا با دو نظریه عمده خود شناخته می شود. یکی نظریه جامع عدالت اسلامی و دیگری بنیان سازی و تصحیح و تدوین مکتب تفکیک.

در رابطه با نظریه عدالت علامه حکیمی آثار بسیاری نگاشته شده و نگارنده در این مقاله به این وجه از آثار و تفکر ایشان نمی پردازد. آنچه در این نوشته مهم است ارائه توضیحاتی کلی ومختصر در رابطه با مکتب تفکیک و چارچوب آن است.

مکتب تفکیک چیست؟

مکتب تفکیک به گرایش گروهی از محققان، فضلا و علمای غالبا خراسانی اطلاق می شود که در تلاشند میان قرآن پژوهی و به تبع آن معرفت دین و عرفان و فلسفه تفکیک قائل شوند. قائلان به این نظریه دخالت نظریات عرفانی و فلسفی را در شناخت دین اشتباه می دانند و معتقدند این نظریات ما را دچار اشتباه و گمراهی می کند.

آنطور که استاد ابراهیمی دینانی (محقق و استاد فلسفه اسلامی) گفته این گرایش از ابتدای ورود فلسفه به عالم اسلام وجود داشته و تقریبا در هر دوره ای گروهی خود را اهل تفکیک می نامیدند؛ با این حال، این نام به طور خاص به علمای خراسانی قرن 14 و 15 گفته می شود که در مقابل گرایش های عرفانی و فلسفی وارد شده به حوزه علمیه قم ایستادند.

اول عالمی که مکتب تفکیک را به معنی اخصّ خود بنیان نهاد، میرزا مهدی اصفهانی (از علمای حوزه مشهد) بود. او و طرفدارانش به شدت مخالف فلسفه و عرفان بودند. مشهور است که میرزا مهدی اصفهانی فلاسفه را ویرانگران دین شمرده و عقاید آنها را در تضاد با تعالیم الهی می‌دانست. اومدرسین فلسفه را فریبکار و فلسفه را زیان ‌آورترین معرفت انسانی دانسته و آن را دشمن بزرگ معارف الهی می خواند.

پیروان میرزا مهدی اصفهانی نیز طریق مخالفت با فلسفه را بنا نهادند. شیخ محمود حلبی و شیخ مجتبی قزوینی از جمله مخالفان سرسخت فلسفه و عرفان بودند. با این حال، مکتب تفکیک با ورود محققانی چون علامه حکیمی وارد موجی نو شد. حکیمی که با نگاشتن مقاله ای تاثیرگذار در مجله کیهان فرهنگی برای اولین بار به پیروان مکتب خراسان نام مکتب تفکیک داد از جمله اعتدال گرایان مکتب تفکیک است. هر چند به گفته دینانی، او به شدت تحت تاثیر شیخ مجتبی قزوینی است اما مرام ضد فلسفی شیخ را ندارد.

حکیمی معتقد است پژوهش در دین که بر پایه معارف الهی و آموزه های وحیانی است مستقل از پژوهش های فلسفی است که پایه در آموزه های انسانی دارد. از این جهت او مخالف فلسفه به عنوان یک معرفت نیست و آن را هم مذموم نمی داند اما معتقد است برای شناخت دین نباید از فلسفه و آموزه های آن بهره جست چرا که دین پژوهی خود مقدمات و روش خاص خود را دارد و در هیچ زمینه ای به فلسفه وابسته نیست. شاید مخالفت تفکیکی ها با نظریه تاویل و تفسیر خاص آیات قرآن (در چارچوب فلسفی و عرفانی) هم به همین دلیل باشد.

آیا امام خمینی (ره) با تفکیکی ها مخالف بودند؟

مرام و فکر علامه حکیمی برخی را به غلط به این فکر انداخت که او احتمالا مخالف مرام فکری افرادی چون امام خمینی (ره) بوده است و از این رو، بسیاری به اشتباه او را ضد انقلاب نامیده اند. توضیح آنکه، در مقابل مکتب خراسان یا تفکیک، در قم هم گروهی از عالمان برجسته بودند که در تفسیر قرآن، فهم دین و حتی اصول و فقه به شدت تحت تاثیر آموزه های فلسفی و عرفانی بودند. در حقیقت، در زمان شکل گیری مکتب اصفهان و شیراز در دوران صفویه و تشکیل بنیان های حوزه های فکری شیعه، تفکر عرفانی محی الدین ابن عربی و شاگردان و مفسرانش همانند قیصری و لاهیجی بسیار مشهور و مقبول شدند. همچنین حکمت متعالیه و تفکر وحدت وجودی ملاصدرا به شدت بر فلاسفه، فقها و عالمان حوزه نجف و قم موثر بوده است. این دو (عرفان ابن عربی و فلسفه صدرایی) باعث تربیت گروهی از علما و فضلا شدند که دیدی عرفانی – فلسفی به دین داشته و سعی می کردند با استمداد از این دو معرفت، رموز الهی و وحی را بشناسند.

امام خمینی (ره) یکی از علما و فضلایی بود که هم از عرفان و هم از فلسفه صدرایی تاثیر بسیاری گرفت. اگر این نقل درست باشد، گویا ایشان در مصاحبه با محمد حسنین هیکل و زمانی که پرسیده می شود از چه شخصیتی بیشترین تاثیر را گرفته، بعد از کمی درنگ پاسخ می دهند: ملاصدرا. تفسیر سوره حمد امام (ره) نیز سرشار از نگاه عرفانی به دین است.

با این حال، نباید از خاطر برد که امام (ره) با وجود تفاوت فکری احترام بسیار زیادی برای علمای خراسان و مکتب تفکیک قائل بودند. طبق گفته برخی، امام (ره) به درخواست علمای مشهد دروس مولوی شناسی صداوسیما را قطع کردند. به جز این، امام (ره) احترام بسیار زیادی برای شخص علامه حکیمی قائل بودند. ایشان بارها با مرحوم حکیمی مکاتبه داشته و در نامه های خود این عالم فقید را با عنوان ‌‌"جناب مستطاب ثقة الاسلام آقای حکیمی ـ دامت افاضاته‌" خطاب قرار می دادند.

آثار علامه حکیمی را بشناسید

علامه حکیمی آثار ارزشمندی در رابطه با اسلام، معارف اسلامی و قرآن پژوهی به یادگار گذاشت. الحیاة (مشهورترین اثر آن مرحوم)، خورشید مغرب، شیخ آقا بزرگ تهرانی، دانش مسلمین، بیدارگران اقالیم قبله، هویت صنفی روحانی، مکتب تفکیک، آنجا که خورشید می‌وزد، اجتهاد و تقلید در فلسفه، ادبیات و تعهّد در اسلام، الهیّات الهی و الهیّات بشری (مَدْخَل)، الهیّات الهی و الهیّات بشری (نظرها)، امام در عینیت جامعه، انذار، بعثت، غدیر، عاشورا، مهدی (عج)، پیام جاودانه، جامعه سازی قرآنی، حماسۀ غدیر، سپیده باوران، سرود جهش‌ ها، شرف الدین، عقل سرخ، فریاد روزها، قصد و عدم وقوع (نامه‌ ها)، قیام جاودانه، گزارش (برگرفته از الحیاة)، کلام جاودانه، معاد جسمانی در حکمت متعالیه، مقام عقل، میر حامد حسین، نان و کتاب، یکصد و پنجاه سال تلاش خونین، عاشورا: مظلومیتی مضاعف، مرام جاودانه، علی (علیه السلام)، پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم)، از زندگی تا ابدیت، ای آفتاب، عاشورا و ... از جمله اصلی ترین آثار این عالم برجسته بوده است.

انتهای پیام/1404